SARI GELİN TÜRKÜSÜ ERMENİ VARYANTLARI

ERMENİ VARYANTLARI

Sarı Gelin türküsünün Ermeni varyantlarını incelemeden önce üç noktayı açıklamak isterim. İnternet üzerinde yapmış olduğumuz araştırmalarda iki farklı Ermeni varyantını bulduk ve bu bilgiyi Agos Gazetesi yazarı Patrak Estukyan ile yaptığımız telefon görüşmesi ile teyit ettirdik. (Patrak Estukyan, Telefon görüşmesi, 4 Ekim 2019). Sözlerin mümkün olduğu kadar Ermenice yazılması, Ermenice yazılarının altında okunuşlarını, okunuşlarının altında ise Türkçe anlamlarını yazmaya gayret ettik.. Ermenistan’da ve Amerika’da SARİ AĞHÇİK ismi ile meşhur olan ve Türkiye’de Bir Gülü Sevdim Diken Oldu ismi ile daha çok tanınan varyantının tamamını Ermenice yazılışını bulduk. Bunun okunuşunu ve Türkçe çevirisini Google translate üzerinden yaptık. İkinci varyantı ise Amerika’da Yerevan pağ em arel, diaspora çevresinde ve Türkiye de ise Ambela para para ismiyle bilinen varyantıdır. Bu varyantın Ermenistan’da ve Türkiye’de Yerevan pağ em arel ile başlayan kısmı söylenmemektedir. Bu varyantın sözlerinin belli bir kısmının Ermenice yazılışı bulunamamıştır. Ermenice olarak yazılışını bulamadığımız iki mısraların üzerini XXXXXXX işaretledik. İşaretlediğimiz bu sözlerin Ermenice okunuşu ve Türkçe anlamları ise XXXXXX işaretlerinin altında verilmiştir. Bu varyantların ezgi analizini ise bir arada yapacağız.

SARI GELİN ERMENİ VARYANTI 1 VARD SİRETS’İ (GÜLÜ SEVDİM DİKEN OLDU)/ SARİ AĞHÇİK(DAĞLI KIZ)

SÖZLERİ

Վարդ սիրեցի ՝ փուշ դառավ,

Vard sirets’i ՝ p’ush darrav,

Gülü sevdim, diken oldu.

Դլե յաման, Դլե յաման, Դլե յաման,

Dle yaman Dle yaman Dle yaman

Ah yaman Ah yaman Ah yaman

Գնաց, ուրիշին առավ…

Gnats’, urishin arrav

O gitti ve (başkasını aldı) (sevdi, evlendi, seçti)

Ա՜խ, մերըդ մեռնի, սարի աղջիկ, օ՜յ, օ՜յ,

A՜kh, meryd merrni, sari aghjik, o՜y, o՜y,

Ah annenin ölmesine izin ver dağlı kız oy oy

Քարի աղջիկ, օյ, օյ,

K’ari aghjik, oy, oy

Seni taş kız

Քար սիրտ աղջիկ, օյ, օյ,

K’ar sirt aghjik, oy, oy

Taş kalpli kız oy oy

Չար սիրտ աղջիկ

Ch’ar sirt aghjik

Kötü kalpli kız

Գնաց, ուրիշին առավ,

Gnats’, urishin arrav

O gitti ve başkasını aldı (sevdi, evlendi, Seçti)

Դլե յաման, լեյլի ջան, ջան

Dle yaman, leyli jan, jan

Ah yaman leyli sevgili

Մինուճարիս մեղքացիր,

Minucharis meghk’ats’ir

Biricik oğluma karşı günah işlediniz (tek oğluma acıyın/ nasıl kötülük yaptınız)

Դլե յաման, Դլե յաման, Դլե յաման,

Dle yaman Dle yaman Dle yaman

Ah yaman Ah yaman Ah yaman

Թույն մի ածա թեժ վերքիս…

T’uyn mi atsa t’ezh verk’is

Sıcak yaramı tazelemeyin

Ա՜խ մերըդ մեռնի, սարի աղջիկ, օ՜յ, օ՜j

A՜kh meryd merrni, sari aghjik, o՜y, o՜j

Ah annen ölsün dağlı kız oy oy

Քարի աղջիկ, օյ, օյ

K’ari aghjik, oy, oy

Taş kız

Քար սիրտ աղջիկ, օյ, օյ

K’ar sirt aghjik, oy, oj

Taş kalpli kız

Չար սիրտ աղջիկ

Ch’ar sirt aghjik

Kötü kalpli kız

Թույն մի ածա թեժ վերքիս

T’uyn mi atsa t’ezh verk’is

Yaramı dağlayın

Դլե յաման, լեյլի ջան, ջան

Dle yaman, leyli jan, jan

Ah yaman leyli sevgili

Եղնիկ եմ ՝ նետը կրծքիս,

Yeghnik yem ՝ nety krtsk’is

Göğsünde ok olan bir geyiğim

Դլե յաման, Դլե յաման, Դլե յաման,

Dle yaman Dle yaman Dle yaman

Ah yaman Ah yaman Ah yaman

Տիրել ես խելք ու մտքիս…

Tirel yes khelk’ u mtk’is…

Düşüncelerime ve aklıma sahip oldun

Ա՜խ մերըդ մեռնի, սարի աղջիկ, օ՜յ, օ՜յ

A՜kh meryd merrni, sari aghjik, o՜y, o՜y

Annen ölsün sarı gelin oy oy

Քարի աղջիկ, օյ, օյ,

K’ari aghjik, oy, oy

Taş kız oy oy

Քար սիրտ աղջիկ, օյ, օյ

K’ar sirt aghjik, oy, oy

Taş kalpli kız

Չար սիրտ աղջիկ:

Ch’ar sirt aghjik

Kötü kalpli kız

Տիրել ես խելք ու մտքիս…

Tirel yes khelk’ u mtk’is…

Düşüncelerime ve aklıma sahip oldun

Դլե յաման, լեյլի ջան, ջան:

Dle yaman, leyli jan, jan

Ah yaman leyli sevgili

Not: https://youtu.be7nUuBp8J5GA4 Linkinden bu varyanta ilişkin seslendirmeyi dinleyebilirsiniz.(Andre 30 Kasım2013)

SÖZ ANALİZİ

Sözler incelendiği zaman sevdiği kızın bir başka erkekle evlenmesine isyan eden bir erkeğin ağzından çıktığı görülmektedir. Sözlerin başında Bir gülü sevdim dikene döndü dizesi ile başlamakta ve kızın kötü ve taş kalpli birisi olarak anlatılmaktadır. Bu aşktan dolayı erkeğin gönül acısı çekmekte ve kendisini yaralı bir erkeğe benzetmektedir. Kızın tamamen aklına ve duygusuna hakim olduğu ve kendisini terk ettiğini anlatmaktadır. Dizelerin birisinde bunu tek erkek çocuğuma neden yaptınız sorusu sorulmaktadır. Bununla evli ve çocuklu bir kadının evini terk ettiği anlamını çıkarabiliriz. Dizelerde dikkati çeken bir nokta ise “leyli” sözcüğüdür. Leyli, Anadolu da türkülerde çok kullanılmaktadır. Hatırlarsanız Revan yolu diken ve Erzurum Çarşı Pazar türküsünün bazı versiyonlarında leylim aman kullanılmaktadır. Leyli sevgili anlamına gelen ջան jan sözcüğünden hemen önce kullanılmaktadır. Bu varyantta Sari, Dağlı anlamında kullanılmaktadır. Bu varyantta ölmesi istenilen veya lanetlenen dağlı kızın annesidir. Sarı Gelinin bu varyantı 100 Ermeni milli türküsü listesi içerisinde yer almıştır.(MoA 30 Kasım 2019) https://musicofarmenia.com/song-number-thirty-one-sari-aghjik alınma tarihi 01.02.2020 saat 18.30

SARI GELİN ERMENİ VARYANTI 2 YEREVAN PAĞ EM AREL(ERİVAN İÇİNDE BİR MEYVE BAHÇESİ ALDIM)/ AMBELA PARA PARA(BULUTLAR DAĞIN HİZMETÇİSİDİR.)

SÖZLERİ

Երևանում այգի եմ գնել

Yerevanum aygi yem gnel

Erivan içinde bir meyve bahçesi aldım

Նեյնիմ աման Նեյնիմ աման Սարի Գելին

Neynim aman aman Neynim aman aman Sari gelin

Neynim aman aman neynim aman aman Dağlı Gelin

XXXXXXXXXXXXXXXXXXXX

Çıkyarıs Dağ em arel

Çiğerimi dağlamışım

Ա՜խ, մերըդ մեռնի

Ax merıt merni

Annenin ölmesine izin ver

Սարի Գելին Սարի Գելին աման

Sari gelin,sari gelin aman

Sarı gelin sarı gelin aman

Դարդոդ սիրելի

Tartot yârin

Yaslı/hüzünlü yarim

Ամպեր պարի պառե

Ambela para para

(Bulutlar dağın hizmetçisidir)

Նեյնիմ աման Նեյնիմ աման Սարի Գելին

Neynim aman, neynim aman, sari gyalin

Neynim aman neynim aman dağlı gelin

ես չեմ ստանում իմ սերը

Yes im siradzin çara

(Sevdiğimi alamadım)

Ա՜խ, մերըդ մեռնի Սարի Գելին

Ah, merıt merni sari gyalin

Ah! Annenin ölmesine izin ver(yada anneni lanetle dağlı gelin)

Ա՜խ, մերըդ մեռնի Ա՜խ, մերըդ մեռնի

Sari gyalin, sari gyalin

Dağlı gelin, dağlı gelin

Դարդոդ սիրելի

Tardod yârin

(Hüzünlü/ yaslı yârim)

xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx

Gaynel ez gat gınımanis

(Orada süt gibi beyazsın aksın süt gibi)

Նեյնիմ աման Նեյնիմ աման Սարի Գելին

Neynim aman, neynim aman, sari gyalin

Neynim aman neynim aman dağlı gelin

Բացվել վարդ նման

Padzvel ez vart gınımanis

(Açılmışsın güle benziyorsun)

Ա՜խ, մերըդ մեռնի Սարի Գելին

Ah, merıt merni sari gyalin

Ah! Annenin ölmesine izin ver(yada anneni lanetle dağlı gelin)

մերըդ մեռնի մերըդ մեռնի

Sari gyalin, sari gyalin

Dağlı gelin dağlı gelin

Դարդոդ սիրելի

Tardod yârim

Hüzünlü yarim

SÖZ ANALİZİ

Sarı Gelinin bu varyantı genellikle Ambela para para (Bulutlar dağın hizmetçisi) olarak çevrilen kısmından itibaren icra edildiğinden dolayı çoğu kaynakta bu varyant bu isimle anılmaktadır. Ancak Amerika başta olmak üzere batı ülkelerinde Yerevan pağ em arel, (Erivan içinde bir üzüm bağı aldım) ismiyle bilinmektedir. Erivan içinde bir üzüm bağı (bahçesi) aldım şeklinde çevrilen bir dize ile başlayan bu varyantta Sarı Gelin’in diğer varyantlarında olduğu gibi sevdiği kız bir başkasıyla evlendiği yada evlendirildiği için sevdiği kıza kavuşamayan bir erkeğin ağzından söylenmektedir. Bundan dolayı bir üzüntü yas vardır. Burada Sarı Gelin, Dağlı Gelin olarak çevrilmektedir. Bir önceki varyantta Dağlı Kız anlamına gelen Sari aghjik kullanılırken bu varyantta dağlı gelin anlamına gelen Sari Gyalin kullanılmaktadır. Bu varyantta ölmesi gereken veya istenilen dağlı gelinin annesidir. Bu varyantta dağlı gelin süt gibi beyaz tenli açılmış bir güle benzeyen bir kız olarak tasvir edilmiştir. Burada ifade edilen dağ ağrı dağı ve onun hizmetçisi olan bulutlarda Ağrı Dağının üstündeki bulutlar anlatılmak istenilmiş olabilir. Bu anlamı çıkarmamızın sebebi Erivan’ın, Ağrı Dağı ovasının Kuzeydoğusunda bulunmasıdır. Yedi tepenin üzerinde kurulu olan kent, bu açıdan Roma ve İstanbul gibi şehirlerle ortak bir özelliğe sahiptir. Şehrin bazı semtleri ovada, bazıları da yaklaşık 1300 metre rakıma sahip dağların tepelerinde yer almaktadır. Ağrı Dağının silueti şehrin en önemli manzarasıdır. (https://tr.wikipedia.org/wiki/Erivan ) Yerevan pağ em arel varyantında nakarat kısmı tıpkı İrevan Çarşı Pazar varyantında ve Erzurum Çarşı Pazar varyantının 1,2 ve 3 nolu versiyonlarında olduğu gibi neynim’in kullanılmasıdır. Bir önceki Ermeni varyantında leyli kullanılırken burada neynimin kullanılması bu iki varyantın coğrafik kaynak arasında bir farklılık olabileceğini göstermektedir. Daha önce açıkladığımız gibi Neynim bir Azeri ifadesi olup daha çok Azeri ve Kerkük yöresi türkülerinde söylenmekte olup çaresizliği ifade etmektedir. Erzurum Türkülerinde sadece Erzurum Çarşı Pazar’da kullanılan bu söyleyiş tarzının bu varyantta karşımıza çıkması bu folk eseri ilk söyleyenlerin Erzurum ile bağlantısı olduğunun bir delili olarak gösterilebiliriz.

ERMENİ VARYANTLARININ EZGİ ANALİZİ

Makalemizin bu bölümünü tamamen mikeouds.com isimli bir müzik forum sitesinde açılan bir tartışma konusunda yapılan bir yorumdan aktarmalar yapacağız. Konuya ilişkin yaptığı yorumlardan Türk ve Ermeni müziği ile Ermeni tarihi konusunda uzman olduğu anlaşılan ve kendisinin de Ermeni kökenli bir Amerikalı olduğunu düşündüğümüz Hartum kullanıcı isimli şahsın forumda vermiş olduğu bilgileri özetleyerek ve düzenleyerek sizlere Ermeni müziği ve Sarı Gelin’in Ermeni varyantları hakkında bir Ermeni müzisyenin görüşlerini aktaracağız. Amerika Birleşik Devletlerinin Michigan eyaletinin, Detroit şehrinden 26 Aralık 2012 tarihinden beri siteye üye olan ve 28 Nisan 2015 tarihinde foruma katılan Hartum isimli kullanıcı Sarı Gelin ve Ermeni müziği hakkında şu bilgileri vermiştir:

Ermeniler 2/4 ve 2/2 usulde ezgileri de sevmektedirler ancak genelde 6/8 ve 10/8 usulde ezgiler dinlenmekte ve dansları edilmektedir. Ermeni müzikologlar Rus Ermenistan’ı ve Osmanlı Türkiye’sinde eğitim almışlardır. Osmanlı Türkiye’sinde doğan ve yetişenler 10/8 usul ile müzik yaparken, Rus Ermenistan’ında doğan ve yetişenleri ise 6/8 usulde müzik yapmışlardır. Bundan dolayı Rus Ermenistan’ında Anadolu menşeli birçok türkü 6/8 usulde kaydedilmiştir. Bu sebepten hareketli olan birçok müzik ağırlaştırılarak Ermeni repertuvarına girmiştir. Bunun nedeni tam olarak bilinmemekle birlikte iki ihtimal vardır. İlki Rus Ermenistan’ında yetişenler 10/8 müziği anlamadılar diğeri ise aldıkları eğitim nedeniyle 10/8 usulde çalınan bir müziği zihinsel olarak 6/8 usule çevirdiler. Bundan dolayı nota yanlışlıkları da yapılmıştır. Amerika ve Avrupa’da bazı meraklıların tesadüfen ellerine geçen Osmanlı Türkiye’si menşeli ezgileri 6/8 veya 6/4 usulde düzenledikleri de bilinmektedir. Özetlersek bugünkü Türkiye’nin Doğu Anadolu bölgesinde yaşayan Ermeniler 10/8 ölçü kullanırken Ermenistan’da yaşayan Ermeniler 6/8 ölçüde müzik yapıyorlardı.

Ermeniler Curcuna usulünü Ermeni usulü olarak kabul etmektedirler. Osmanlı döneminin meşhur Ermeni bestekârlarından Tatyos Efendi genelde bu usulü kullanmıştır. Ancak bu curcuna usulünün Ermenilere ait olacağı anlamına gelmez. Bu usulün gerçekte kimin ve nerede bulunduğu hakkında bir bilgi yoktur. Peki, neden Amerika’da Curcuna bir Ermeni usulü olarak kabul edilmiştir? Bu soruya şöyle basit bir cevap verebiliriz: ABD’ye gelen ilk Ermeniler çoğunlukla Kharpert (Harput / Elazığ), Dikranagerd (Diyarbakır) ve Sepastia (Sivas) ve yakın bölgelerden göç ettiler. Kharpert, (Elazığ) 1880-1924 döneminde Ermeni göçünün ABD’ye en büyük kaynağıydı. (Yazar Notu: Tehcir zamanında Lübnan’a yerleşen Elazığ kökenli Ermenilerden bahsetmektedir.) 1960’lı yıllara kadar uygulanmış olan göç kotaları nedeniyle, buradan gelen göçmen sayısı azalmıştır. 1975 Lübnan iç savaşından sonra bu bölgeden göç sayısı tekrar atmıştır. Bu nedenle bu bölgelerdeki insanlar, ABD’nin Ermeni müzik sahnesinde biçimlendirici bir etkiye sahipti. Buna ben kaçınılmaz İstanbul etkisi diyorum. Her neyse, Elazığ, Diyarbakır ve yakındaki bölgelerin halk müziğinde – ister Ermeni, Türkçe, Asur, hatta Arapça söylenmiş olsun bu halk müziğinde en yaygın ritim Curcuna idi. Ermeniler tarafından Elazığ ve Diyarbakır kadar yoğun olmasa da Van, Erzurum, Erzincan, Sivas gibi diğer bölgelerde de bu usul kullanılmıştır.

Her nedense, Osmanlı Türkiye’sinden gelen Ermeniler sık sık Rus Ermenistan’daki köylülerden yazılmış ya da toplanan ve Ermeni elitleri tarafından popülerleştirilen yavaş 6/8 şarkılar alıp bu şarkıları 10 / 8’de çaldı. Görünüşe göre 1913’te Bulgaristan’dan, muhtemelen Ermenistan’da Gomidas Vartabed tarafından toplanan ve 12/8 zamanda yayınlanan “Hoy Nazan Im Nazan Im” adlı Türk şarkıyı çalan açıkça Osmanlı Ermeni müzisyenlerinden oluşan bir gruptur. Bunlar 1940’lı yıllarda başlayacak olan fenomenin erken temsilcileriydi. 1940’lı yıllardan itibaren Anadolu’nun farklı bölgelerinden gelen (yazar notu: Tehcire uğrayıp daha sonra Amerika’ya Suriye, Lübnan, Rusya, İran ve Fransa üzerinden göçen Anadolu kökenli Ermenileri kastetmekte) Ermeni göçmenler bir araya gelip bir Ermeni cemaati oluşturdular. Bu Ermeni cemaati, Kharpert (Elazığ) ve yakın bölgelerin müzik kültürünün etkisini tüm Ermeni kökenli Amerikalılar arasında ana akım haline getirmişlerdir. 40’lı yıllarda ilk Amerikan doğumlu Ermeni grupları Philadelphia’daki Vosbikçilerden başlayarak kuruldu. Souren ve Chick Ganimian’ın grubu, New York’da ki Nor-Ikes ve Boston’daki Artie Barsamian Orkestrası bu grupların öncüleriydi. Bu gruplar tipik olarak 6/8 “Rus Ermenice” şarkıları, çoğu zaman Sovyet Dönemi Ermenistan’da yazılmış en son şarkıları bile alıp 10/8’de çalacaklardı. Bunun sebebi Ermenilerin sıradan danslarını 10/8 ritimde yapmalarıdır. Ancak 1915’ten sonra yaşanan kayıplar nedeniyle Ermeni müzisyenlerin ölmesi, müziklere ilişkin kayıtların yok olması ya da belki de eski materyallerin çoğunun Türkçe olması yada belki de sadece yeni ve farklı şarkılar istedikleri ve yeni Ermenice şarkılar için tek kaynak Sovyet Ermenistan’ın olmasıdır. Türkiye’de kökeni olan Ermeniler ara sıra 6/8 usulde çalınan bir müzikle dans etseler de dans ritimleri 6/8 uymayacak şekilde hızlıdır. 1950’li yıllarda başlayan Ermeni Çizgi dansı 10/8 usulde söylenen müzikle yapılmakta ve Amerika’da oldukça tutulmaktadır. Neredeyse bu dans Amerika’daki bütün Ermeni etkinliklerde oynanmaktadır Gelenekçi olarak bilinen Richard Hagopian ve Hachig Kazarian bir dansa başladıklarında hemen hemen her zaman 10/8 usulde hareket ederler.

Ermeni müzisyenlerinin çoğu erkekti ve sözlü müzik yapmaktaydılar. Ermeni kadınlarının da erkekler kadar hatta onlardan daha fazla müzik yaptıklarını biliyoruz. Ancak bu müzisyenlerin yaptıkları müziklerin çoğu Amerika’ya aktarılmadı. Arşivimde 1930’larda ABD’deki göçmenlerden toplanan dört şarkı var. Buradaki çok güçlü Ermeni müzik geleneğine rağmen, bu şarkıların çok azı onu kayıt altına aldı veya gelecek nesle aktardı. Ermenilerin Amerika’da şuanda çaldıkları müziklerin çoğu muhtemelen Sovyet Ermenistan’ı veya Türkiye Cumhuriyetinden gelen kayıtlardan kaynaklandı. Kayıt endüstrisi 1930’larda Türkiye’de patlamaya başladı. Biliyor musunuz, bütün bu kayıtları Ermeniler aldılar ve dinlediler. Türkiye’den gelen ve kendi evlerinin seslerini özleyen ABD’deki Ermeni göçmenler arasında bu ezgiler çok popüler oldu. Daha sonra gelen nesiller yani bu kayıtları alanların çocuk nesilleri (Souren, Chick, Richard Hagopian, vb.) Ebeveynlerinin kayıt koleksiyonundan duydukları şarkıları çaldı. Evet, birçoğu geleneksel türküler. Ancak göçmenler 30’lu yıllarda memleketlerinden veya Türkçeden yapılmış şarkılar hatırlıyorlar mı? Bazıları Garbis ve Melkon’dan filtrelendi. Ama örneğin “Ekinim Harmanım Yok”, bir türkü gibi geliyor. Ama bu şarkı 40’ların sonlarından bir Türk filminden geldi. Marko kaydı duydu ve kendi kaydını yaptı. Bunun gibi onlarca benzer şarkı var. Sadece Ermenilerin bildiği Türkçe şarkılarla karşılaşıyorsunuz. “Kaşların İnce İnce” bunlardan yalnızca biridir. Bir Türk’ün bunu kaydettiğini hiç duymadım. Youtube’da arama yaparsanız, benzer bir ada sahip ancak tamamen farklı bir melodi olan bir şarkı bulacaksınız. Yani her iki yöne de gidiyor. İşte yukarıda açıkladığımız sebeplerden dolayı birçok 6/8 usulde söylenen türkülerin 10/8 usule uyarlanmasından dolayı Ermeniler, 10/8 ölçüyü yani Curcuna usulünü diğer etnisite gruplarda olmayan kendilerine ait bir usul olarak kabul etmişler ve bu usulün kendilerine ait özel ritim olduğunu kabul etmişlerdir. Ancak bu şekilde yazılan Türkçe şarkıların kaç tanesini bildiklerini bilemiyoruz.

Konunun bu kısmında bazı Ermeni Müzisyenlerin Curcuna usulünün Ermeni usulü olduğu konusunda muhalif olduklarını da belirtmemiz lazım. John Bilezikjian, “Ermeni Diasporasının Müziği” konusundaki notlarında buna Ermeni halk müziği ve Türk klasik müziğinde popüler hale gelen bir Irak ritmi diyor. Peki neden herkes Curcunanın Ermeni ritmi olduğu fikrine inanıyor? Basit, ABD’de Türk müziği çalan müzisyenlerin çoğu Ermenidir. Suriyeli ve Mısırlı Araplar genellikle kullanmıyorlar. Bu yüzden Ermeniler kendilerine ait olduklarını söylediklerinde, ABD’deki Ortadoğu müzik topluluğunun geri kalanı bu fikri benimsedi. Bir dumbeg çalmayı bilen ortalama bir Ermeni, sadece Ermeni 10/8 şarkılarını bilir. O nadiren diğer dillerde 10/8 şarkıları duydu. Tabii ki 10/8’in Ermeni olduğunu söylüyor. O zaman daha bilgili ve müzik ilmine sahip bir müzisyen bunu şu şekilde söylemelidir; evet, birçok kültür bunu kullanıyor ama özellikle Ermeniler tarafından kullanılıyor. Bu doğru, iddiada gizli bir Ermeni gururu olabilir ama radikal milliyetçilik olmaz. Çünkü milliyetçi Ermeniler çoğunlukla Ermeni-Amerikan müzik tarzını reddediyorlar.

Sarı Gelin kimin sorusu aslında bir solucan kutusunun açılması gibi bir şey olduğuna ilişkin bir fikri ben komik buluyorum. Müzik bilgisi ve kültürüne sahip olan birisi bunu rahatlıkla açıklayabilir. Bir tutku ve inat şekline dönen bu konu 2005’ten beri sürmektedir. 2005’te çok az Ermeni-Amerikalı müzisyen “Sari Gyalin” adlı bir şarkıyı duymuştu. Şarkı biliniyordu, buna ” Yerevan Bagh Em Arel ” adı verildi. Şarkının bir diğer adı da “Nenni Aman” (yani şarkının nakaratından dolayı neynim aman) idi. Genellikle 10/8’de usulle çalınır, ancak şarkı sözleri Doğu Ermenice olduğundan ve Erivan’dan bahsettiğinden, bunun her zaman birçok Doğu Ermeni şarkısından (yani bir zamanlar Rusya’nın bir parçası olan Ermenistan kısmı) olduğunu varsaymıştım. Ermeni kökenli Amerikan müzisyenleri tarafından benimsenmiş ve 10/ 8 usulde çalmışlardır. Ermeni kökenli Amerikalı şarkıcıların çoğu “Sari Gyalin” kelimesini “Sari Aghchig”(dağ kızı) ile değiştiriyor. Onnik Dinkjian 1974 yılında Erivan Bagh Em Arel şarkısını kaydetti, ünlü “Dle Yaman” ı bir giriş olarak kullandı. Richard Hagopian, 1964’te canlı bir enstrümantal versiyon kaydetti ve Kıbrıslı Ermeni şarkıcı Varoujan Assadourian’ı 1963’teki şarkının kaydına yedekledi. Ancak Assadourian, şarkı sözlerini Ermeni-Amerikalı müzisyenlerin çoğundan biraz farklı söylüyor. Bu şarkıyı onlara tanıtan Vosbikian Orkestrası 80’li yıllarda Jirair Hovnanian’ın vokalleriyle kaydetti. Bununla birlikte, Vosbikianların tipik yorumuna dayanarak, bu şarkı muhtemelen en az 50’li yıllara kadar repertuarındaydı. Vosbikliler “neynim aman” yerine “leyli aman” ifadesini kullandıklarında, Bu şarkının belki de Amerikalı Ermeniler tarafından Sovyet Ermeni kayıtlarından öğrenildiği varsayılabilir. Bununla birlikte, şarkının en ünlü Sovyet Ermeni kaydı 70’lerde veya 80’lerde Roupen Matevosian tarafından yapıldı. Bu kayıtta tamamen farklı şarkı sözleri kullanıyor ve şarkının bir noktasında melodinin usulden kaynaklanan kısalması nedeniyle arasında bir fark var. Onun yorumunda “Vart Siretsi” de “neynim aman” değil “dle aman” nakaratı kullanılmaktadır. Sovyet Ermenistanlı Pavel Lisitsyan da aynı “Vart Siretsi” yi kaydetti. Onun versiyonu bildiğimiz Sari Gyalin’e daha çok benziyor. Her iki kaydında ne zaman yapıldığından emin değilim. Yine, tamamen farklı şarkı sözleri var ve Erivan’a referans yok. Tabii ki, her iki Sovyet versiyonu da 6/8. Ayrıca her iki versiyonda da “sari gelin” yerine “sari aghchig” vardır.

Son olarak Muhtemelen Shara Dalyan tarafından kaydedilen “Sari Gyalin” şarkısı var. Dalyan aşıklık geleneğinden gelen bir Ermeni ailesinin oğluydu ve folklorü iyi tanıyordu. 1930’lu yıllarda kaydedilen “Sari Gyalin” şarkısı bu kayıt olup . (Not: https://youtu.be/_9Hm5HDPr6k Söz konusu video 23 Mayıs 2016 tarihinde yayınlanmış olup Amerika Birleşik Devletleri California‘da 1939 yılında yapılan ses kaydının video olarak yayınlanmış halidir. (Voices in time 23 Mayıs 2016)) Aslında İstanbul-Ermeni grup Knar’ın cd’lerinde söylediği sözlerle aynıdır. (ambel a para para / evet im siradzin ch’ara) (Yazar notu: Bu seslendirmeyi https://youtu.be/yDpGDkuKVIM adresinden dinleyebilirsiniz. (kharpert&palu 18 Aralık 2011)) Knar grubu bu şarkıyı Erzurum’a bağlar grup bu şarkıyı 10/8 usulde çalarken Dalyan’ın versiyonu 6/8’dir. İlginç bir şekilde, “Erivan bagh em arel” şarkısı “sari gelin, sari maral, sari jeyran, tarlan aghchig” (dağ gelini, dağ geyiği, dağ ceylan,diye çevirirken “tarlan” ı tercüme edemez burada “tarlan kız anlamındadır “sari” Ermenice anlamı olan dağın anlamını vermektedir. Sarının Türkçe anlamı olan sarışın kullanılsa tercümeden hata olur dağ geyiği yerine sarışın geyik anlamı çıkar ki bu anlam bozukluğuna yol açar. Bundan dolayı, Shara Dalyan’ın versiyonunda açıkça “Sarı” diyor “Sari Gyalin” derken “sar-ee” değil. Kısacası, Ermeni Amerikan toplumu için bu şarkının kaynağı da bu kayıt değildir.

Benim varsayımım, Sari Gyalin adını verdiğimiz şarkının 1920’lerde New York’ta Bayan M. Sourapian (Surabian) tarafından kaydedilen “Yerevan Bagh Em Arel” adlı şarkısıyla Ermeni kökenli Amerikan topluluğuna tanıtıldığı yönündedir. Bu kayıtta, Bayan Sourapian, 6/8 zamanda, sahte bir opera tarzında piyano eşliğinde 2 kıta söylüyor. Bayan Sourapian ve kocası Bay Sourapian (Setrak Surabian), 1920’lerde New York’ da ki Ermeni Sohag etiketine geniş ölçüde kayıt yapan bir müzik ikilisiydi. Kayıtlarının çoğu operet müzikal seçimlerdi. Görünüşe göre Setrak Surabian Tiflis’liydi ve ABD’yi Ermeni göçmen tiyatrosu sahnesinde gezdi. Karısının da benzer bir geçmişi olduğunu varsayıyorum. Her durumda, müzikleri kesinlikle “Rus Ermeni’si” idi. Bayan Sourapian’ın yorumu, şarkısının sözlerini içeren Sohag Records şarkı kitabında kataloglamıştır. Basılı şarkı sözleri fazladan bir 3. kıtaya sahiptir. Bu versiyonun 1. ve 3.kıtaları Ermeni kökenli Amerikalılar arasında en çok söylenen kıtalarıdır

Bir noktada, Vagharshag Srvantsdiants “Erivan Bagh Em Arel” adlı bir türkü topladı ve onun için nota yazdı. Onun usulü 6/8 olup birinci ve üçüncü kıtaları aynı ama farklı bir ikinci kıta eklemiş. Bana öyle geliyor ki muhtemelen bu şarkıyı 1920’de İstanbul’dan kaçtıktan sonra Amerika’da yazdı ve 1950 yılında Amerika’da öldü. 1920’lerde Rus Ermeni göçmenlerin ABD’ye söylediği bir Doğu Ermeni halk şarkısının Ermenistan’da en azından aynı sözlerle bilinmediği halde Ermeni kökenli Amerikalı müzisyenler tarafından canlı tutulması kesinlikle garip. Elbette, Bayan Sourapian’ı takip eden Ermeni kökenli Amerikalı müzisyenler Batı Ermenilerinin (Anadolu kökenli Ermenileri kastediyor) kökeninden gelmekteydiler ve şarkıyı Rus Ermeni repertuarından aldıkları her yavaş 6/8 şarkıyla olduğu gibi doğal olarak 10/8 kez çaldılar.

Bu şarkının bir Türkçe ve Azerice varyantı olmasaydı, muhtemelen bu hikaye burada bitmiş belki de unutulup gitmişti. Azeri varyantı tıpkı Ermeni varyantında olduğu gibi 6/8 usul ile söylenmektedir. Türkçe varyantı Erzurum Çarşı Pazar, biraz farklı bir melodiye sahip ve 10/8 usulde söylenmektedir. Ama işin ilginç kısmı sözleri Ermenilere daha çok benziyor. Hem “Erzurum Çarşı Pazar” hem de şarkının Ermeni versiyonlarının çoğunda “neynim aman” (ya da bir çeşit varyasyonu olan leylim aman) kullanılmaktadır. Bu türkünün olmazsa olmazıdır. Ayrıca “ninen olsun” (büyükanneniz ölebilir) ya da Ermenice, “meret merni” (annen ölebilir), daha sonra Ermenice varyantlarında “boyit mernem” şeklinde söylenmiştir. Halk şarkılarında yaygın bir cümle olarak ölebilir miyim ifadesidir. Azeri varyantında “neynim aman” veya bu anlama gelen bir şey yoktur. Ayrıca, Erzurum Çarşı Pazar ve Ermenice “Erivan Bagh Em Arel” kelimelerinin üç hecesini oluşturan ilk kelimesi bir şehrin adıdır. Erzurum, Erivan. Aslında bu şiirin “Erivan Çarşı Pazar” olduğu kanıtlayan Türkçe varyantları da vardır. (Yazar notu: İrevan Çarşı Pazara atıfta bulunmuş olabilir). Açık olan sonuç, Ermeni varyantının Erzurum-Türkçe varyantına dayandığı ya da en azından aynı köklere sahip olduğudur.

Şarkının sözlerini incelediğimiz zaman ” Yerevanum aygi yem gnel ” Erivan’da bir bahçe satın aldım, söyleyerek başlaması ilginç. Bahçeyi satın almak için etrafta dolaşan ve bahçenin Erivan’da satın alınması neden önemlidir? Şarkıcı neden sadece bir bahçe satın aldığını söylemiyor. Belirli bir bölgeye özgü şarkılar genellikle o bölgede bir şeyler yapan birini tanımlamaz, ancak o bölgenin özelliklerini tanımlayabilirler. Bana öyle geliyor ki, bahçe almaya gelen kişi, başka bir yerden Erivan’a gelmiş ve oraya yerleşmek için orada bir bahçe satın almış. Bu beni bu şarkının kökeni teorime getiriyor. 1870’lerin Rus-Türk Savaşı sırasında Erzurum Ruslar tarafından işgal edildi. Türkler onları mağlup ettiğinde, birçok Ermeni Rus Kafkasya’nın (nispeten) daha az baskıcı ortamına yerleşmek için Rus Ordusu ile geri çekildi. Aslında Erzurum kökenli ailelerin daha sonra yerleştikleri yerlerde bilinen Akhalkalak, Akhaltsikhe, Kars ve Alexandropol (Gümrü) gibi birçok şehirde bir sürü türkü vardır. Sari Gelin’in bu şarkılardan biri olup olmadığını bilmiyorum ama çok mantıklı. Erzurum’dan bir Ermeni göçmen gelip Erivan’a yerleştiyse, Erzurum Çarşı Pazar (10/8) şarkısını ya da belki de bir Ermeni türküsünü hatırlamış olabilir, memleketi Erzurum’dan ne olduğunu, Doğu Ermenistan’a geldiğinde yaşam durumunu anlatan ” Yerevanum aygi yem gnel ” (Erivan’da bir bahçe satın aldım) şiirini söyledi. Aynı zamanda şarkı Kafkasya (Rusça) Ermenistan’a özgü 6/8 müzik ritmine uyarlandı. Ermeniler, bugünkü Ermeni varyantıyla aynı melodiye sahip olan aynı şarkının Azeri versiyonunu söylerken bazı melodiler de biraz uyarlanmış olabilir. Bu, Ermeni varyantının sözlerinin neden “Erzurum Çarşı Pazar” varyantına melodi ve metrenin ise neden Azeri ” varyantına karşılık geldiğini açıklayacaktır. Belki de Azeri-Ermeni melodisi orijinal melodidir ve Erzurum melodisi daha sonra değiştirilmiştir. Ama bana öyle geliyor ki, ABD’ye gelen ilk Ermeni göçmenler 1920’lerde güçlü bir operatik sesle, “Erivan Bagh Em Arel” şarkısını bir bayan sesini duyduklarında, belki de bazıları bu melodiyi ya da ona benzer bir şeyi hatırladı, eski ülkelerinden – özellikle de Erzurum’dan olan bir ezgiydi bu. Belki Erzurum’da söylenen sözleri hatırlayamıyorlardı ya da şarkı sözleri Türkçeydi ve Ermenice şarkı söylemek istiyorlardı, ya da sadece “yeni” şarkı sözlerini seviyorlardı. onu bilemeyiz şimdi klasikleştirilmiş ve Rus Ermeni usullü şarkıyı ” Yerevanum aygi yem gnel ” adlı şarkıyı alıp, ilk başta olduğu gibi 10 /8 usulde çalarak kendi halk müziği tarzına yeniden yerleştirdiler. Shara Talyan’ın performansı hakkında bazı ilginç noktalarım var. Öncelikle şarkısında duyabildiğiniz kadarıyla Sari Gyalin veya Gelin değil Sarı Gyalin diyor. Bu, bu cümlenin ve muhtemelen tüm şarkının aslında Türkçe olması gerektiğini gösteriyordu. Yine de, Shara Talyan’ın “Ambel para para parası” mı yoksa “Erivan Bagh em arel” in eski şarkımız olup olmadığını söylemek zor. Bir başka ilginç nokta ise, şarkının lehçesinin Doğu ve Batı Ermenice karışımı olmasıdır. Ben Ermeni lehçelerinin gerçek bir uzmanı değilim ama bu Talyan’ın ailesinin geldiği yerdeki Gumri lehçesine uyuyor. İlginçtir ki, Doğu Ermenistan’da bulunan Gumri, Erzurum Ermeni lehçesinin bir parçası olarak kabul edildi. Bunun sebebi, Gürcistan’ın Javaketi bölgesi ile birlikte Gumri’nin 1800’lerde Türkiye’den Erzurum ve Kars bölgelerindeki Ermeniler tarafından yerleştirilmiş olmasıdır. Aslen Gumri küçük bir köydü ve bu göçmenlerin akınlarından ve 1800’lerin başlarında Rus yönetiminin kurulmasından sonra büyük bir şehir haline geldi. Daha önce de söylediğim gibi, Sari Gyalin’in tüm Ermeni versiyonlarının Türk Erzurum Çarşı Pazarı’na uyduğunu bildiğimizden beri, bu şarkının Erzurum bölgesinden geldiğini ve 1800’lerde o bölgeden gelen göçmenler tarafından aynı dönemde Rus Ermenistan’ına getirildiğini gösteriyor. Tabii ki bu sadece benim tahminim yani bir spekülasyon. (Hartun,http://www.mikeouds.com/messageboard/viewthread.php?tid=15697&page) linkinden almış olduğumuz bu uzun yorumu özetleyerek sizlere sunduk. Bu yorumda Hartun Sarı Gelin Türküsünün Erzurum orjinli olduğunu söylemektedir.

About The Author