ERZURUM BÖLGESİ TEREKEME- KARAPAPAK TÜRKLERİ YERLEŞKE VE KÖYLERİ.

Erzurum ilimiz Doğu Anadolu Bölgesinde yer alır. Toprak olarak çok geniş bir ildir. Bir ucu Karadeniz Bölgesine kadar dayanır. Türkiye’nin 29, Doğu Anadolu’nun 3’üncü büyük kenti olan Türk yurdu Erzurum’un etnik yapısını inceleyeceğiz. Erzurum ilimiz Doğu Anadolu bölgesinde yer almasına karşılık Türk nüfusunun yoğun olduğu bir ildir. Erzurumlulara dışarda dadaş denilse de Erzurum’un Türkleri sadece dadaş der kendine. Ne kadar kendilerini lakap olarak Dadaş olarak nitelese de aslında köken itibarı ile özellikle köylerde nüfusun önemli bir kısmı Karapapak / Terekeme ve Kıpçak Türkleri olduğu gerçeğidir.

Nüfusun kısmi bir bölümünü de Kürtler oluşturmaktadır. Aleviler ise Hem Safevi Türkü kökenli hem de kısmen Kürt ve Zazalardan oluştuğu için kendilerini Türk ve Kürt nüfusun içinde değerlendireceğiz. Şunu da arz etmeden geçemeyeceğim mezhepsel olarak kendilerini “Alevi” niteleyen Erzurumlu kardeşlerimiz kendilerini dadaş olarak tanımlamazlar.

Erzurum tarihi çok eski olan Türkün ana yurtlarındandır. Özellikle etnik yapısını incelediğimizde karşımıza Karapapak oğuz Türkleri ve Kıpçak Ahıska – Yerli Türkleri ile birlikte kısmen de olsa kendilerini Karadeniz bölgesinden göç ettikleri için “Laz” zanneden ama gerçekte Oğuz boyuna mensup Çepni Türkleri olduğu Tüm saha ve Akademik araştırmalarımızda sabittir. Yapılan saha ve istatistik çalışmalara göre Türk nüfusun merkez ve Kuzey bölgesinde yoğunlukta olduğu tespit edilmiş olup; nüfusun neredeyse tamamını teşkil eden bölümünün Karadeniz bölgesine yakın bölgelerde olduğu kayıt altına alınmıştır.

Ancak güney ilçelerinin bazılarında Türk nüfus neredeyse yok gibidir. Merkez’de bir mahalle hariç tamamında Türkler çoğunluktadır. Pazaryolu, İspir, Tortum, Uzundere, Olur, Oltu, Narman, Aşkale, Pasinler, Aziziye, Palandöken, Yakutiye, Şenkaya, Köprüköy, Horasan ilçelerinin büyük bir bölümünü hatta tamamına yakını Türklerin çoğunluk olduğu ilçelerdir.

Karapapak / Terekeme Türkleri özellikle Erzurum Merkez’de değişik yerlerde örneğin; Şıh Köyü, Horasan ilçesi ve köylerinin tamamına yakınında, özellikle Yürükatlı,Hızardere, Şıh,Azap, Zars, Sanamer Köylerinde, Hasankale (Pasinler) ilçesinde değişik köy ve ilçe merkezinde, Narman ilçesi Çimenli ve ToygarköyündeHınıs ilçesininÇamurlu¹ köyünde;Oltu ilçesinin, Vartanut, Zuvart, Keyvank, Kemhis, Hanım Kom köyleri de köken itibari ile Karapapak / Terekeme Türklerindendir.

Aşkale ilçesi ve köylerinin büyük çoğunluğunda, yine Şenkaya ilçesi ve köyleri, Pasinler ve köyleri ile Köprüköy ve köylerinin önemli bir kısmında yoğun olarak yaşarlar. Kısmen ise, palandöken ilçesinin 6, Oltu ilçesinin 4 köyünde Narman ilçesinin iki köyünde, Aziziye ve Yakutiye ilçesinde yaşadıkları tespit edilmiştir.

Özellikle Oltu, olur, tortum, Uzundere, Narman ilçeleri genel olarak Kıpçak (Ahıska – Yerli) Türküdür. Artvin Yusufeli Şavşat ve Ardahan Posof ile aynı kökene ve dile mensup millettir. İspir ilçesi ise Artvin-Bayburt ve Rize ile yakın bir kültürel ilişki içerisindedir. İspir halkı, çoğunluk itibariyle köylerde yaşamaktadır. İspir ilçesinin nüfusunun önemli bir kısmı Oğuz Türklerine mensup Çepni Türkleridir. Çat ilçesinde merkezde Türk nüfus önemli derecede olup, köylerin çoğunluğu ise Zaza ve Kürtlerdedir.

Ancak Türk köylerinin nüfusu kalabalıktır. Bu yüzden Türk nüfusu Çat ilçesinde çoğunluktadır. Horasan ilçesinde de Kürt nüfusu %30 civarındadır. Köprüköy ve Şenkaya’da ise Kürt nüfus var olmasına karşın Türk nüfusun 4’te biri civarındadır. Hınıs’ta ise Merkez’de ve bazı köylerde Türk nüfus vardır. Ancak çoğunlukta değildir.

1. AŞKALE İLÇESİ KÖYLERİ.

Aşkale’nin, Tepsicik, Esentepe, Kavurmaçukuru, Düzyurt, Dağyurdu, Turaçta Deli Aliler çoğunlukta, Çiftlik, Yumruveren köyleri Karapapak Türkleriyle meskundur.

1. 1. Erzurum / Aşkale / Abdalcık köyü:

Abdalcık köyü, Erzurum ilinin Aşkale ilçesine bağlı bir köydür. Aşkale’deki göçler ve ilçe merkezinin nüfusunun azalması dolayısıyla Aşkale merkeze sonradan bağlanarak mahalle statüsü kazanmıştır. 1928 yılında “Abdalcık” ismini alarak köy statüsü kazanmıştır. Köye 93 Harbi diye bilinen 1877-1878 Osmanlı-Rus harbinde Rus zulmünden kaçan Kars’ın Selim kazasına bağlı Kekeş mahallesi / Kars Kağızman ve Kars merkeze bağlı Karakale’den hatırı sayılır soylu aileler Karapapak / Terekeme Türkleri gelerek buraya yerleşirler.

19. Yüzyılın sonu 20. Yüzyılın başlarında Karapapak / Terekeme yerleşim yeri idi. Günümüzde de Karapapak / Terekeme yerleşkesidir. Köye daha sonra Elazığ/ Palu büyük depreminden sonra birkaç aile iskan edilmiştir. Köyde Karapapak / Terekeme Türkleri gelenek görenekleri yaşanmaktadır. Geleneklerine sıkı sıkıya bağlıdırlar.

Yemekleri:Ayran Aşı, Kesme Çorbası, Hıngel, Tatar Böreği, Borani,Hasıta,Keşgeh, Haşıl ve Patates ya da et ile yapılan çeşitli yöresel yemekler yapılmaktadır.

1. 2. Erzurum / Aşkale / Çiftlik köyü:

Çiftlik köyü, Erzurum ilinin Aşkale ilçesine bağlı bir köydür². 1928 yılında “Çiftlik” ismini alarak köy statüsü kazanmıştır. 19. Yüzyılın sonu 20. Yüzyılın başlarında Karapapak / Terekeme yerleşim yeri idi. Günümüzde de Karapapak / Terekeme ve Ahıska Türklerinin karışık yaşadığı yerleşkedir.

Köy Osmanlı zamanında Ordu tarafından Süvari Birlikleri için çiftlik olarak kullanıldığı için çiftlik ismi oradan gelmektedir. Köy halkı Kafkasya Oğuz Karapapak/ Terekeme ve Kıpçak (Ahıska – Yerli) Türkleri kökenli olup Osmanlı Rus savaşından (93 Harbi diye bilinen 1877-1878) dolayı Kars, Ardahan ve ilçelerinden gelen Ahali iskân edilmiştir. Türk gelenek, görenek ve kültürü yaşanmaktadır.Geleneklerine sıkı sıkıya bağlıdırlar.

Yemekleri: Ayran Aşı, Kesme Çorbası, Hıngel, Tatar Böreği, Borani,Hasıta,Keşgeh, Haşıl ve Patates ya da et ile yapılan çeşitli yöresel yemekler yapılmaktadır. Kartol yahnisi, çay ve ekmek meşhurdur.

1. 3. Erzurum / Aşkale / Dağyurdu (Şahbazın yurdu)köyü:

Dağyurduköyü, Erzurum ilinin Aşkale ilçesine bağlı bir köydür. 1928 yılında “Şahbazın yurdu” ismini alarak köy statüsü kazanmıştır. 19. Yüzyılın sonu 20. Yüzyılın başlarında Karapapak / Terekeme yerleşim yeri idi. Günümüzde de Karapapak / Terekeme Türklerinin yaşadığı yerleşkedir.Köye 93 Harbi diye bilinen 1877-1878 Osmanlı-Rus harbinden sonra Sarıkamış’ın “Ilıca” köyünden gelen Karapapak Türkleri yerleşmiştir. Köyün kurucusu Azerbaycan oğuz türkü Terekeme şahbaz ağadır. Kendisi Sarıkamış’a Gürcistan Borçalı bölgesi Kür üstü Kepenekçi köyünden göç etmiştir.

Yemekleri: Ayran Aşı, Kesme Çorbası, Hıngel, Tatar Böreği, Borani,Hasıta,Keşgeh, Haşıl ve Patates ya da et ile yapılan çeşitli yöresel yemekler yapılmaktadır. Kartol yahnisi, çay ve ekmek meşhurdur.

1. 4. Erzurum / Aşkale/ Düzyurt Mahallesi (Köyü):

Düzyurt köyü, Erzurum ilinin Aşkale ilçesine bağlı bir köydür. 1928 yılında “Düzyurt” ismini alarak köy statüsü kazanmıştır. 19. Yüzyılın sonu 20. Yüzyılın başlarında Karapapak / Terekeme yerleşim yeri idi. Günümüzde de Karapapak / Terekeme Türklerinin yaşadığı yerleşkedir.Köy adını düz bir yayla üzerinde kurulmasından almıştır. Köy Osmanlı Rus harbinde kocası cephede şehit olmuş Kars Ağbaba yöresinden gelen dul bir kadın ve çocukları tarafından Dereköy köyüne ait yayla üzerine Dereköylüler tarafından yerleştirilmişler. Fakat ilerleyen yıllarda burayı yurt edinmişlerdir. Halen Dereköy köyü ile devam eden sınır davaları bulunmaktadır.Karapapak / Terekeme kültür gelenek ve görenekleri yaşatılmaktadır.Geleneklerine sıkı sıkıya bağlıdırlar.Köy Türkiye’nin Erzurum Aşkale’nin Yumruveren’den sonra Türkiye’nin en yüksek mahallesidir.

Yemekleri: Ayran Aşı, Kesme Çorbası, Hıngel, Tatar Böreği, Borani, Hasıta, Keşgeh, Haşıl ve Patates ya da et ile yapılan çeşitli yöresel yemekler yapılmaktadır.

sağlayan yol asfalt olup mahallede elektrik ve sabit telefon vardır.

1. 5. Erzurum / Aşkale / Bağırsak (Esentepe) köyü:

Esentepe köyü, Erzurum ilinin Aşkale ilçesine bağlı bir köydür. 1928 yılında “Bağırsak” ismini alarak köy statüsü kazanmıştır. 19. Yüzyılın sonu 20. Yüzyılın başlarında Karapapak / Terekeme yerleşim yeri idi. Günümüzde de Karapapak / Terekeme ve Ahıska Türklerinin karışık yaşadığı yerleşkedir. Köyün tamamına yakını Ahıska’dan Kars’a oradan da 93 diye adlandırılan 1877-78 Osmanlı Rus harbi neticesinde bu ve çevresindeki yüksek dağ köylerine gelip meskûn olmuşlardır.

Yemekleri: Ayran Aşı, Kesme Çorbası, Hıngel, Tatar Böreği, Borani,Hasıta,Keşgeh, Haşıl ve Patates ya da et ile yapılan çeşitli yöresel yemekler yapılmaktadır.

1. 6. Erzurum / Aşkale / Gölören Köyü:

Gölörenköyü, Erzurum ilinin Aşkale ilçesine bağlı bir köydür. 1928 yılında “Gölören” 1946 “Gölveren” ismini alarak köy statüsü kazanmıştır. 19. Yüzyılın sonu 20. Yüzyılın başlarında Karapapak / Terekeme yerleşim yeri idi. Günümüzde de Karapapak / Terekeme Türklerinin yaşadığı yerleşkedir. Köyün tamamına yakını Ardahan ili çıldır ilçesi çıldır gölü yanında Gölebakan köyü arazisi içinde bulunan günümüzde viran ve harabe olan bu köyü terk ederek gelip meskûn olmuşlardır.

1. 7. Erzurum / Aşkale / Hatuncuk mahallesi (Köyü):

Hatuncuk köyü, Erzurum ilinin Aşkale ilçesine bağlı bir köydür. Aşkale’deki göçler ve ilçe merkezinin nüfusunun azalması dolayısıyla Aşkale merkeze sonradan bağlanarak mahalle statüsü kazanmıştır. 1928 yılında “Hatuncuk” ismini alarak köy statüsü kazanmıştır.Köy daha önce Kanuni sultan Süleyman zamanında Tebriz’den getirilen Kara papaklarla meskûndu Köye sonradan özellikle de 93 Harbi diye bilinen 1877-1878 Osmanlı-Rus harbinde Rus zulmünden kaçan Kars Muhacirleri olan Oğuz Türkü Karapapak / Terekemeler ve Kıpçak (Ahıska – Yerli) Türkleri iskân edilmiştir.

19. Yüzyılın sonu 20. Yüzyılın başlarında Karapapak / Terekeme yerleşim yeri idi. Günümüzde de Karapapak/Terekeme ve Kısmen Kıpçak (Ahıska–Yerli) Türkleri yerleşkesidir.Köyde Türk Kültür, gelenek ve görenekleri yaşanmaktadır. Geleneklerine sıkı sıkıya bağlıdırlar.

Erzurum / Aşkale /Kavurmaçukuru Köyü:

Kavurmaçukuru Köyü,Erzurum ilinin Aşkale ilçesine bağlı bir köydür. Aşkale’deki göçler ve ilçe merkezinin nüfusunun azalması dolayısıyla Aşkale merkeze sonradan bağlanarak mahalle statüsü kazanmıştır. 1928 yılında “Kavurmaçukuru” ismini alarak köy statüsü kazanmıştır. 19. Yüzyılın sonu 20. Yüzyılın başlarında Karapapak / Terekeme yerleşim yeri idi. Günümüzde de Karapapak / Terekeme ve Kıpçak (Ahıska–Yerli) Türkleri yerleşkesidir.Türk kültür, gelenek ve görenekleri yaşanmaktadır. Geleneklerine sıkı sıkıya bağlıdırlar.

Kavurmaçukuru ismi, Doğu Anadolu bölgesinde oldukça eski tarihlerde birkaç köye ait olan ortak yaylalara verilen bir isimdir. Bu köylerde büyük ve küçükbaş hayvanları olan insanlar ilkbaharda hayvanlarını bu yaylalara göndererek yaz boyunca mera olarak kullanıyorlardı. Daha sonra Sonbahar aylarında belirlenmiş günlerde yaylaya ortak olan ve hayvanı bulunan (genelde kendi mahallesinin zengin ve ileri gelen adamları) insanlar buraya gelerek kış ayları için kavurmalık olarak ayrılmış hayvanları kesip kışlık kavurmalarını yapıyordu.

Bu toplantılar aynı zamanda bir şölen ve ziyafet havasında geçmektedir. Bugünkü Kavurmaçukuru sınırlarında bulunan mevki isimlerinin de buradan geldiği düşünülmektedir. Halen kullanılan ve nereden geldiği bilinmeyen Ömer Ağa, Karaca Komu, Hefsenin Komu gibi mevkiler bunun en güzel örnekleridir. Kavurmaçukuru Köyü’nde bugün yaşayan ahali, 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi sırasında Kars Rus İşgali altına düşünce bulundukları köylerden göç ederek o zaman harabe halinde olan Kavurmaçukuru mahallesine yerleşmişlerdir.

Gelen Muhacirler özellikle Kars’a bağlı Arpaçay İlçesinin Okçuoğlu, Meydancık gibi köylerinden gelmişlerdir. Daha önceki köy halkının neden bu bölgeyi terkettiği bilinmemekle birlikte bu insanların yine bugün Aşkale’ye bağlı Alaca mahallesine yerleştikleri ve 1934 Soyadı kanununda Kavurmacı soyadını aldıkları bilinmektedir. Dolayısıyla Kavurmaçukuru ismi Kars muhaciri olan bugünkü halkın değil önceki yerleşiklerin vermiş olduğu bir isimdir.

Bugün Mahallede yaşayan sakinlerin daha önceki duyumlar, kültür, konuşma ve diğer birçok benzerlik nedeniyle Ağbaba Karapapak/Terekeme ve Ahıska Türklerinden olduğu sonucu çıkmaktadır. Mahallede 1950’li yıllarda ilk öğretmen tayin edilerek okul açılmış 1956 yılında halen kullanılan iki derslik okul yapılmıştır. Kurulduğundan beri köy tüzel kişiliğine(muhtarlık)oluşturulmuştur.

Köy 1960 yıllarında 90 hane olup bu halen göç vererek 80 hane civarındadır. Kavurma çukuru mahallesinin ilk imamı Kars’ın Karahanoğlu mahallesinden Tevfik Karahan ve oğulları Sait ve Hamit Karahan’dır. Bunlar mahallede günümüz imamlarını ve hafızlarını yetiştirmiştir. Karapapak/Terekeme Türk kültür gelenek ve görenekleri yaşanmaktadır. Geleneklerine sahiptirler. Akrabalık bağları oldukça güçlüdür.

Mahallenin anadili Türkçe olup Terekeme (Türkmen) ve Erzurum Dadaş ağzı konuşulmaktadır. Mahallenin gelenek, görenek ve yemekleri Mahallenin kendine özgü gelenekleri ve seyirlik oyunları vardır. Gelenekleri yaşarlar. Akrabalık bağları oldukça güçlüdür. Mahallede Koro halinde söylenerek oynanan Halay ve ağızla müzikleşerek Erzurum Erkek Bar Oyunu oynanmaktadır.

1. 8. Erzurum / Aşkale / Koşapınar mahallesi:

Koşapınar köyü, Erzurum ilinin Aşkale ilçesine bağlı bir köydür. Aşkale’deki göçler ve ilçe merkezinin nüfusunun azalması dolayısıyla Aşkale merkeze sonradan bağlanarak mahalle statüsü kazanmıştır. 1916 yılında “koşapınar” ismini alarak köy statüsü kazanmıştır. 19. Yüzyılın sonu 20. Yüzyılın başlarında Karapapak / Terekeme yerleşim yeri idi. Köye 93 Harbi diye bilinen 1877-1878 Osmanlı-Rus harbinde Rus zulmünden kaçan Kars muhacirleri Karapapak ve Kıpçak (Ahıska- Yerli) Türkleri iskân olmuşlardır. Günümüzde de Karapapakve Kıpçak (Ahıska -Yerli) yerleşkesidir.Köyde Türk kültür, gelenek ve görenekleri yaşanmaktadır. Geleneklerine sıkı sıkıya bağlıdırlar.

1. 9. Erzurum / Aşkale / Taşağıl köyü:

Taşağıl köyü, Erzurum ilinin Aşkale ilçesine bağlı bir köydür. Aşkale’deki göçler ve ilçe merkezinin nüfusunun azalması dolayısıyla Aşkale merkeze sonradan bağlanarak mahalle statüsü kazanmıştır. 1916 yılında “Taşağıl” ismini alarak köy statüsü kazanmıştır. 19. Yüzyılın sonu 20. Yüzyılın başlarında Karapapak / Terekeme yerleşim yeri idi. Günümüzde de Karapapak / Terekeme yerleşkesidir.Köyde Türkkültür, gelenek ve görenekleri yaşanmaktadır. Geleneklerine sıkı sıkıya bağlıdırlar.

1.11. Erzurum / Aşkale / Tepsicik köyü:

Tepsicik köyü, Erzurum ilinin Aşkale ilçesine bağlı bir köydür. Aşkale’deki göçler ve ilçe merkezinin nüfusunun azalması dolayısıyla Aşkale merkeze sonradan bağlanarak mahalle statüsü kazanmıştır. 1928 yılında “Tepsicik” ismini alarak köy statüsü kazanmıştır.Köy daha önce Kanuni sultan Süleyman zamanında Tebriz’den getirilen Karapapaklarla meskûndu Köye sonradan özellikle de 93 Harbi diye bilinen 1877-1878 Osmanlı-Rus harbinde Rus zulmünden kaçan Kars Muhacirleri olan Kısmen Oğuz Türkü Karapapak / Terekemeler ve çoğunluk olarak Kıpçak ( Ahıska – Yerli) Türkleri iskan edilmiştir.

19. Yüzyılın sonu 20. Yüzyılın başlarında Karapapak / Terekeme yerleşim yeri idi. Günümüzde de Kısmen Karapapakve Kıpçak (Ahıska–Yerli) Türkleri yerleşkesidir.Köyde Türk Kültür, gelenek ve görenekleri yaşanmaktadır. Geleneklerine sıkı sıkıya bağlıdırlar.

1.12. Erzurum / Aşkale / Turaç (Gızılşorak)köyü:

Turaç köyü, Erzurum ilinin Aşkale ilçesine bağlı bir köydür. Aşkale’deki göçler ve ilçe merkezinin nüfusunun azalması dolayısıyla Aşkale merkeze sonradan bağlanarak mahalle statüsü kazanmıştır. Köyde kazak Şemseddin karapapakları meskûn olup, 1928 yılında “Kızılşorak” ismini alarak köy statüsü kazanmıştır.Köyün eski adı eski Azerbaycan oğuz lehçesinde kırmızı verimsiz toprak anlamına gelmektedir.

19. Yüzyılın sonu 20. Yüzyılın başlarında Karapapak yerleşim yeri idi. Günümüzde de Karapapak yerleşkesidir.Köyde Türkmen(Terekeme) Dadaş (Karapapak ve Kıpçak karışık) Türk kültür, gelenek ve görenekleri yaşanmaktadır.Geleneklerine sıkı sıkıya bağlıdırlar.

1.13. Erzurum / Aşkale / Yumruveren köyü:

Yumruveren köyü, Erzurum ilinin Aşkale ilçesine bağlı bir köydür. Aşkale’deki göçler ve ilçe merkezinin nüfusunun azalması dolayısıyla Aşkale merkeze sonradan bağlanarak mahalle statüsü kazanmıştır. 1928 yılında “Yumruviran” ismini alarak köy statüsü kazanmıştır.Köy kazak ve şemseddinden gelip Ahıska’ya oradan Kars’a oradan da karsın devamlı suretle savaşlar ve işgale uğraması sebebiyle özellikle de Köye 93 Harbi diye bilinen 1877-1878 Osmanlı-Rus harbinde Rus zulmünden kaçan oğuz Karapapaklar ve kısmen Kıpçak (Ahıska) Türkleri yerleşmişlerdir.

19. Yüzyılın sonu 20. Yüzyılın başlarında Karapapak / Terekeme yerleşim yeri idi. Günümüzde de Oğuz Karapapak ve kısmen Kıpçak (Ahıska-Yerli) Türkleri yerleşkesidir.Köyde Karapapak / Ahıska Türkleri yani Türk kültür, gelenek ve görenekleri yaşanmaktadır. Geleneklerine sıkı sıkıya bağlıdırlar.

2. HORASAN İLÇESİ:

1071 Malazgirt Savaşıyla birlikte Selçukluların Bizans, Gürcü ve Ermeni krallıklarına karşı kesin üstünlükleri ve Doğu Anadolu’nun hâkimiyeti başlamış oldu. Bu süreçte İran Horasan’ından gelen Türk topluluklar, o zamana kadar ismi “Üskühat” olan yere Horasan ismini vererek yerleştiler. Horasan’ın Ermeni zulmünden kurtuluşu ise 16 Mart 1918’dir. Horasan İlçesi, Cumhuriyet devrinde Pasinler İlçesine bağlı Zanzak (Akçataş) nahiyesinin bir köyü iken 1940 yılında nahiye merkezi şimdiki Horasan’a nakledilmiş ve 30 köy bağlanmıştır. 4 Aralık 1953’te 6191 sayılı kanunla ilçe olmuştur.

1. 1. Erzurum / Horasan /Azap köyü:

Erzurum ilinin Horasan ilçesine bağlı bir mahalledir. 1928 yılında “Azab” ismini alarak köy statüsüne kavuşmuştur. 20 yüzyılın başında Karapapak terekeme yerleşim yeri olmuştur. Köy halkı, Karapapak/Terekeme Türklerinden oluşmaktadır. Köy halkının büyük bir kısmı Azerbaycan’ın Karabağ bölgesinden göç etmiştir.

Karapapak Türkleri kültür gelenek ve görenekleri yaşanmaktadır. Köy halkı genellikle Karapapak olduğundan Müslüman Türk kültürü vardır. Müslüman(sünni) Türk mahallesi olan Azap, ülke gelişimine katkı sağlayan büyük insanlar yetiştirmiştir. Azap askerleri olarak bilinen Osmanlı ve Selçuklular döneminde ordunun önünde giden akıncı birliklerinin bu mahallede talimgâhının olmasından ötürü köye Azap isminin verildiği de rivayet edilir.

Erzurum iline 87 km, Horasan ilçesine 11 km uzaklıktadır. Mahallenin iklimi, karasal iklim   etki alanı içerisindedir. Mahallenin ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayalıdır. Bundan 25 yıl önce (1985) ortaokulu bulunan mahallede şimdi ilkokulu kapanacak durumda. Azap köyünde yaşayan sülaleler şunlardır,

Oklar, Açıkbaşlar, Arslanlar, Başarlar, Bozkurtlar, Aksoylar, Urallar, Dağsoylar, Şahsuvaroğulları, Budaklar, Kayalar, Bayraktarlar, Ulusoylar, Turanlar, Şimşekler ve Polatlar olarak bilinen sülalaler köy halkının çoğunluğunu oluştururlar oğuzlar, Akşitler, Araslar, Duraklar. Zaten akraba olan bu sülaleler 93 Harbi sırasında Azerbaycan Dağlık Karabağ bölgesinden gelmiş Karapapak Türkleridir.

1. 2. Erzurum / Horasan /Dalbaşı (Zars) köyü:

Dalbaşı, Erzurum ilinin Horasan ilçesine bağlı bir mahalledir. 1854 yılından 1928 yılına kadar ismi Zars olmuştur. Karapapak/Terekeme yerleşim yeridir. Köyde bir kaç Kürt aile hariç tamamı Karapapaktır. Karapapak/Terekeme Türkleri kültür gelenek ve görenekleri yaşanır. Geleneklerine sahiptirler. Bağlı bulunduğu ilçenin çekirdeğini oluşturmaktadır. Türk halk müziğinin beşiği olan bu köy yıllardır örf ve geleneklerini gelişen çağın şartlarını da harmanlayarak bölgesinde örnek olmaya devam etmektedir.

2.3. Erzurum / Horasan/Hacıahmet(Sanamer) Köyü:

Erzurum ilinin Horasan ilçesine bağlı bir köy iken merkeze dahil edilmiş bir mahalle olmuştur. 1928 yılında Sanamer ismini alarak köy statüsü kazanmıştır. Daha sonra 1968 yılında ismi değişerek Kuşburnu olmuştur. 20. Yüzyıl başında Karapapak / Terekeme yerleşim yeri idi. Şimdi günümüzde de Karapapak / Terekeme yerleşim yeri olan bir köydür.

Sanameri (სანამერი), Orta Çağ’da Artvin/Ardanuç’un köyü olan Anaçlı (Ançi) köyünde yapılmış bir ikonanın adıdır. Eski adı Sanamer’dir. Mahallenin adı evliyaullahtan Hacı Ahmet Babanın burada yaşaması hasabiyleHacıahmet Köyü olarak değiştirilmiştir. Erzurum iline 106 km, Horasan ilçesine 23 km uzaklıktadır. Mahallenin iklimi, karasal iklim etki alanı içerisindedir. Mahallenin ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayalıdır.

1. 3. Erzurum / Horasan /Harçlı köyü:

Harçlı, Erzurum ilinin Horasan ilçesine bağlı bir mahalledir. Harçlı Köyü, Erzurum ilinin Horasan ilçesine bağlı bir köy iken daha sonra ilçe merkezine bağlanarak mahalle statüsü kazanmıştır. 1928 yılında Harçlı ismini alarak köy statüsü kazanmıştır. Köyün ahalisinin önemli bir kısmı Gürcistan Borçalı bölgesinden Kars’a oradan da Ağrı (Karaköse) iline ve Erzurum ilinin Horasan ilçesi ve köylerine yerleşen Karapapak / Terekeme Türklerinden oluşmaktadır. Diğerleri ise kısmen Ahıska Türklerinden (Yerliler) oluşur.

Köydeki Karapapak / Terekemelerin tamamı Gürcistan borçalı bölgesi ve kısmen Ahıska – Ahılkelek kökenlidir. Karapapaklar Harçlı köyüne özellikle Halk arasında 93 Harbi olarak bilinen 1877-78 Osmanlı – Rus savaşından sonra Anadolu’nun içlerine doğru hareket eden kafilelerden küçük bir kısmı bu köye iskan olmuşlardır. Köydeki bu sülalelerden biri olan “Ağabeyler” sülalesini örnek olarak gösterebiliriz.

Erzurum Horasan Harçlı köyündeki Karapapaklar Ağabeydir (Mahmut). Onun babası Hacı Reşittir. Ağabeyin oğulları Emrah, Elbeyi (Ali), Hocadede (Abdürrezzak)tır. Bunlar önce Kars’a Arpaçay ve çıldıra gelmişler. Oradan da Erzurum Horasan’a gelmişler. Ağrı Tutak ta Hacı İsa beylerle akrabalıkları vardır. Bir kısmı da Sivas’a göçmüştür. Bunların tamamı Köye Gürcistan Borçalı bölgesi Bolnisi (Çörük Gamerli) ilçesi Aran Arıklısı köyünden gelmiştir. Bir kısmı bu köye diğer kısmı horasanın Mollamelik köyüne iskân edilmişler.

Köyde Türk kültür ve gelenek görenekleri yaşanmaktadır. Akrabalık bağları çok güçlüdür. Önceleri Kafkasya bölgesi yemek çeşitleri köyde hakimken daha sonra bölge ve yöresel yemekler mutfaklara hakim olmuştur. Kendilerini daha çok karapapaktan ziyade yöreye özgü Karapapak lehçesinde “Büyük Abi” manasına gelen “Dadaş” olarak nitelerler. Bu deyim tamamen bölgesel olup karapapak kültür, gelenek ve dil bütünlüğü içindedir.

Lehçe olarak Bayburt ilinde de Karapapak Terekemelerce hakim olarak kullanılan yöresel ağızda “Dadaş Erzurum lehçesi” olarak ifade edilen fakat Azerbaycan oğuz Türkçesinin bir lehçe ve Ağız yapısı olan Karapapak / Terekeme Lehçe ve ağız yapısının bir versiyonunu konuşurlar.

1. 4. Erzurum / Horasan / Karacaören köyü:

Karacaören, Erzurum ilinin Horasan ilçesine bağlı bir mahalledir. 1928 yılında “Karacaviran” ismini alarak köy statüsü kazanmıştır. Köyün ahalisinin önemli bir kısmı Gürcistan Borçalı bölgesinden Kars’a oradan da Ağrı (Karaköse) iline ve Erzurum ilinin Horasan ilçesi ve köylerine yerleşen Karapapak / Terekeme Türklerinden oluşmaktadır. Diğerleri ise kısmen Ahıska Türklerinden (Yerliler) oluşur. Köyde Türk kültür ve gelenek görenekleri yaşanmaktadır. Akrabalık bağları çok güçlüdür.

Köydeki Karapapak / Terekemelerin tamamı Gürcistan Borçalı bölgesi ve kısmen Ahıska – Ahılkelek kökenlidir. Karapapaklar Karacaören köyünü, 1870 yılında ihaleyle 850 Reşat lira karşılığı Hamidiye Alayları yüzbaşısı Hasan Ağa tarafından alınmıştır. Ayrıca Ruslardan kalma değirmeni de yine ihaleyle 800 Reşat lira karşılığında amcası Ali Bey ve Halit Efendi tarafından satın alınmıştır. Ağaçlıktır ve su bakımından çok zengindir. Mahallede bulunan iki termal kaynak suyu ve her türlü yara ve iltihabı iyileştiren çamuru da meşhurdur.

Köyde, Kendilerini daha çok karapapaktan ziyade yöreye özgü Karapapak lehçesinde “Büyük Abi” manasına gelen “Dadaş” olarak nitelerler. Bu deyim tamamen bölgesel olup Karapapak kültür, gelenek ve dil bütünlüğü içindedir.

Lehçe olarak Bayburt ilinde de Karapapak Terekemelerce hâkim olarak kullanılan yöresel ağızda “Dadaş Erzurum lehçesi” olarak ifade edilen fakat Azerbaycan oğuz Türkçesinin bir lehçe ve Ağız yapısı olan Karapapak / Terekeme Lehçe ve ağız yapısının bir versiyonunu konuşurlar.

Yemekleri: Önceleri Kafkasya bölgesi yemek çeşitleri köyde hakimken daha sonra bölge ve yöresel yemekler mutfaklara hâkim olmuştur.

1. 5. Erzurum / Horasan /Mollamelik köyü:

Erzurum ilinin Horasan ilçesine bağlı bir köydür. Horasan’daki göçler ve ilçe merkezinin nüfusunun azalması dolayısıyla Horasan merkeze sonradan bağlanarak mahalle statüsü kazanmıştır. 1928 yılında “Mollamelik” ismini alarak köy statüsü kazanmıştır. Köye 93 Harbi diye bilinen 1877-1878 Osmanlı-Rus harbinde Rus zulmünden kaçan Kars muhacirleri denen, Arpaçay’dan gelen karapapaklar yerleştirilmiştir. 19. Yüzyılın sonu 20. Yüzyılın başlarında Karapapak / Terekeme kısmen Kıpçak(Ahıska-Yerli) yerleşim yeri idi. Günümüzde de Karapapak yerleşkesidir.Köyde oğuz Karapapak ve Kıpçak (Ahıska-Yerli)Türkleri gelenek görenekleri yaşanmaktadır. Geleneklerine sıkı sıkıya bağlıdırlar.

1. 6. Erzurum / Horasan / Güzelyayla (Masra) köyü:

Güzelyayla, Erzurum ilinin Horasan ilçesine bağlı bir mahalledir. 1928 Yılında “Masra” adını alarak köy statüsü kazanmıştır. Mahallenin daha önce “Masra” olan adı, 1992 yılında, mahallenin güzelliği ve havadar olmasından dolayı “Güzel yayla” olarak değiştirmiştir.19. Yüzyılın sonu 20. Yüzyılın başlarında Karapapak / Terekeme kısmen Kıpçak (Ahıska-Yerli) yerleşim yeri idi. Günümüzde de Karapapak ve kısmenKıpçak (Ahıska-Yerli) yerleşkesidir.

Köyde oğuz Karapapak ve Kıpçak (Ahıska-Yerli) Türkleri, Türk kültür gelenek görenekleri yaşanmaktadır. Geleneklerine sıkı sıkıya bağlıdırlar.Mahallede kışın her gün futbol oynanır. Akşamları, “Konak” denilen köy odalarında yerel gündem ve her konu istişare edilir. Yöresel yemekleri;

Yemekleri: Tatarböreği, Hingel, Çılbır, Kesme aşı, Helle(Hörre), Pişi, Gılık, Kete, Hasıda, Kuymak, Güveç ve Paçadır.

1. 7. Erzurum / Horasan /Gerek köyü:

Erzurum ilinin horasan ilçesine bağlı bir köydür. Horasan’daki göçler ve ilçe merkezinin nüfusunun azalması dolayısıyla horasan merkeze sonradan bağlanarak mahalle statüsü kazanmıştır. 1928 yılında “Gerek” ismini alarak köy statüsü kazanmıştır.Mahallenin tarihi, Ardahan’ın muhacirleri sayılan 18 hanenin, 1893 tarihinde köye gelerek mahalleyi yerli ahaliden satın almasıyla başlar. 1914’te Rus ve Ermeni baskısının başlamasıyla köy işgale uğramıştır. İnsanların bir kısmı Ruslar tarafından esir alınmış, bir kısmı ise batıya doğru göç etmişlerdir.

Daha sonra Osmanlı ile Rusya arasında yapılan Moskova Antlaşması ile insanlar tekrar köye dönmüşlerdir. Hayat normale dönmeye başlamıştır. 19. Yüzyılın sonu 20. Yüzyılın başlarında oğuz Karapapak / Terekeme ve kısmen Kıpçak (Ahıska –Yerli) yerleşim yeri idi. Günümüzde de oğuz Karapapak ve kısmen Kıpçak (Ahıska –Yerli) yerleşkesidir.Köyde Türk kültür, gelenek ve görenekleri yaşanmaktadır. Geleneklerine sıkı sıkıya bağlıdırlar.

Gerek mahallesi, Horasan’ın kuzeyinde, on çevre köye sınırı olan bir köydür. Sınırda; Doğuda Hacı Ahmet(sanamer), Güneydoğusunda Akçataş (zanzak), Kuzey doğusunda Çamlı Kale (Sıçan Kale), Güneyinde Değirmenler (Ardos), Güney batısında Yeşildere (Aala kilise), Batısında Çayırdüzü ve Kızlarkale, Kuzeyinde Verintap ve Şekerli köyleri bulunmaktadır.

1920 yılında köy, Kızlarkale, Korucuk ve Narman’ın bazı köylerinden göç almıştır. Mahallenin gelişimini etkileyen bazı doğal afetler depremler meydana gelmiştir. Meydana gelen bu depremlerin içerisinde 30 Ekim 1983 depremi, mahallenin maddi ve manevi birçok kayıp vermesine sebep olmuştur. Bu depremde 158 kişi hayatını kaybetmiş ve köy yerle bir olmuştur. Mahallede sadece okul ve camii ayakta kalmıştır.

Devlet 1983-84’ te insanları Horasan ilçesinde bulunan prefabrik konutlara yerleştirmiştir. Daha sonra köylünün bir kısım arazisini istimlak ederek, istimlak ettiği arazi üzerine 104 konut inşa etmiştir. Bu konutlar eski beyannameler üzerinde köylüye dağıtılmıştır. Zamanın başbakanı Turgut Özal bizzat törenle tapuları köylülere dağıtmıştır. 1986’da köy, orman mahallesi olarak kabul edilmiştir. Bundan dolayı devlet köylüye %2 oranında orman kredisi vermiştir. Bu olay köylünün kalkınmasında ve gelişmesinde yeni bir başlangıç olmuştur.

Yemekleri: Köy yöresel yemekleri; İçli kete, Su böreği, Hıngel, Ayran aşı çorbası, Kesme aşı, Tatar böreği, Magarlama, Bişi, Mafiş, Guymağ, Hasıta, Halbıra bastı, Cılbıra, Kuş ekmeği yemeği, Labaza sarması, Herle, Erişte, Kuşburnu cılbırası, Kuskus pilavı, Tel helva, Süt aşı, Un helvası, Ağuz böreği, Çaşır turşusu, Gılik, Gagala, Hurma tatlısı, Döşemeli hingal, Pancar aşı, Gartof yahnisi, Tirit, kartol közleme, Kartolli, Peynırli, Haşıl’dır.

1. 8. Erzurum / Horasan /Bahçe Köyü:

Bahçe, Erzurum ilinin Horasan ilçesine bağlı bir mahalledir. 1928 yılında Bahçe ismini alarak köy statüsü kazanmıştır. Köy halkının tamamına yakını Ahıska kısmen Karapapak / Terekeme Türküdür. Köyde karapapak âşıklık geleneğine has olan Türkü ve mahnılar söylenmekte olup Türk kültür, gelenek ve görenekleri yaşanmaktadır. Köy ahalisi Ardahan’dan göç etmişlerdir.

Yemekleri: Mantı, Kete, Kuymak Hasıta, Patetes Mıhlaması,Cılbıra, Haşıl, Herle, Makarna, üstü melemen vb.

2.9. Erzurum / Horasan / Çayırdüzü köyü:

Çayırdüzü, Erzurum ilinin Horasan ilçesine bağlı bir mahalledir. Çayırdüzü mahallesi 1928 yılında“Elimi” adını alarak köy statüsü kazanmıştır. Mahallenin eski ve yeni adı Türkçedir. Köy halkı Karenizden göç ederek gelen Türk ve Müslümandır³. Köy halkının tamamı Çepni Türküdür. Köyde Türk kültür, gelenek ve görenekleri yaşanmaktadır.

Yemekleri: Mantı, Kete, Kuymak Hasıta, Patetes Mıhlaması,Cılbıra, Haşıl, Herle çorbası.

2. 10. Erzurum / Horasan / Ardı köyü:

Ardı, Erzurum ilinin Horasan ilçesine bağlı bir mahalledir. 1835 yılında “Ardı” ismini alarak köy statüsü kazanmıştır. Yörenin ismi değişmeyen eski bir Karapapak Türkü mahallesidir. Köy halkının tamamı Ardahan’dan gelme Karapapak / Terekeme Türküdür. Köyde karapapak kültür, gelenek ve görenekleri yaşanmaktadır. Kendilerini daha çok karapapaktan ziyade yöreye özgü Karapapak lehçesinde “Büyük Abi” manasına gelen “Dadaş” olarak nitelerler. Bu deyim tamamen bölgesel olup karapapak kültür, gelenek ve dil bütünlüğü içindedir.

Lehçe olarak Karapapak Terekemelerce hakim olarak kullanılan yöresel ağızda “Dadaş Erzurum lehçesi” olarak ifade edilen fakat Azerbaycan oğuz Türkçesinin bir lehçe ve Ağız yapısı olan Karapapak / Terekeme Lehçe ve ağız yapısının bir versiyonunu konuşurlar.

Yemekleri: Mantı, Kete, Kuymak Hasıta, Patetes Mıhlaması,Cılbıra, Haşıl’dır.

2. 10. Erzurum / Horasan / Kırkdikme köyü:

Kırkdikme, Erzurum ilinin Horasan ilçesine bağlı bir mahalledir. Coduroğlu Hamit beyin köyüdür. Kısmen karapapak köyüdür. Türk kültür gelenek ve görenekleri yaşanmaktadır. Kendilerini daha çok karapapaktan ziyade yöreye özgü Karapapak lehçesinde “Büyük Abi” manasına gelen “Dadaş” olarak nitelerler. Bu deyim tamamen bölgesel olup karapapak kültür, gelenek ve dil bütünlüğü içindedir.

Lehçe olarak Karapapak Terekemelerce hakim olarak kullanılan yöresel ağızda “Dadaş Erzurum lehçesi” olarak ifade edilen fakat Azerbaycan oğuz Türkçesinin bir lehçe ve Ağız yapısı olan Karapapak / Terekeme Lehçe ve ağız yapısının bir versiyonunu konuşurlar.

2. 10. Erzurum / Horasan /Yürükatlı (Bedrevanis) Mahallesi (Köyü):

Erzurum ilinin Horasan ilçesine bağlı bir mahalledir. 1912 yılında ismi Bedrevank, 1928 yılında Bedrevanis olmuştur. Günümüzde Karapapak / Terekeme yerleşim yeridir. Köylüler buraya Kars Subatan köyünden ve Akyaka’dan gelerek yerleşmişlerdir. Çoğunluğu ise Subatan köyündendir.

3. PASİNLER (HASANKALE) İLÇESİ.

3.1. Erzurum / Pasinler /Ağcalar Mahallesi (Köyü):

Erzurum ilinin Pasinler ilçesine bağlı bir köydür. Günümüzde Erzurum ilinin Pasinler ilçesine bağlı bir mahalledir. 1835 yılında Ağcalar ismini alarak köy statüsüne kavuşmuştur. Köy ahalisi Azerbaycan Türkü Sünni’dirler. Kanuni döneminde Tebriz üzerinden yerleştirilmiş Terekeme köyüdür. Köy nüfusunun dışında 93 Harbi döneminde Kars üzerinden yerleşmiş Karapapak/Terekeme Türkleri de bulunuyor.

3.2. Erzurum / Pasinler /Alvar Mahallesi: 

Erzurum ilinin Pasinler ilçesine bağlı bir köydür. Günümüzde Erzurum ilinin Pasinler ilçesine bağlı bir mahalledir. 506 / 1665 yıllarında Alvar ismini almıştır. Köy ahalisi Azerbaycan Türkü Sünni’dirler. Kanuni döneminde Tebriz üzerinden yerleştirilmiş Terekeme köyüdür. Köy nüfusunun dışında 93 Harbi döneminde Kars üzerinden yerleşmiş Karapapak/Terekeme Türkleri de bulunuyor.

3.3. Erzurum / Pasinler /Çiçekli Mahallesi: 

Çiçekli, Erzurum ilinin Pasinler ilçesine bağlı bir mahalledir. İsmi, 1835 Orduzu / Ortuzi olmuştur. Eski adı Ortuzi olan mahallenin adının nereden geldiği hakkında bilgi yoktur. Daha sonra devlet tarafından yapılan düzenlemeler sırasında Ortuzi adı Çiçekli olarak değiştirilmiştir. Azerbaycan Türkü Sünni’dirler. Kanuni döneminde Tebriz üzerinden yerleştirilmiş Terekeme köyüdür. Köy nüfusunun dışında 93 Harbi döneminde Kars üzerinden yerleşmiş Karapapak/Terekeme Türkleri de bulunuyor.

Doğusunda yukarı çakmak mahallesi, batısında Ağcalar mahallesi, güneyinde Yavuzlu (Çamlıca) mahallesi, kuzeyinde ise Pasinler ovası bulunmaktadır.
Mahallenin iklimi, karasal iklim etki alanı içerisindedir. Mahallenin ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayalıdır. Mahallede, ilköğretim okulu vardır ancak kullanılmasının yanı sıra taşımalı eğitimden yararlanılmaktadır.

3.4. Erzurum / Pasinler / Çöğender Köyü

Çöğender, Erzurum ilinin Pasinler ilçesine bağlı bir mahalledir. Çöğender Köyü, Erzurum ilinin Pasinler ilçesine bağlı bir köy iken daha sonra ilçe merkezine bağlanarak mahalle statüsü kazanmıştır. Köy ismini 1835 yılında köyün kurucularından Çöğender babadan almıştır. Çöğender ismini alarak köy statüsü kazanmıştır.

Çöğender Babanın kabri şerifi köy içerisindeki caminin 30 m. Alt ucunda dört ayak üzerine oturtulmuş basit bir betonarmeyi göstererek burada yatıyor denildi. Gösterilen yer muhafaza altına alınmış, mezar görünümü olmayan küçük düz bir alan. Kadir bilmezlik, bakımsızlık ve geçen zaman onu da yerle bir etmiş.

Araştırmalarımız neticesinde, bir kayıt da “Yukarı Pasinin büyük köylerinden biri olan Çukender, Erzurum’a dört saat (yaya) mesafededir. Bu köyü Çukender adında sofiyyundan bir Türk büyüğü kurmuştur. H.440, M. 1048 Tarihli (bundan 962 yıl evvel) Yağan Paşa vakfiyesinde şahit olarak gösterilen Seyit Çukender Ali bin Seyit Süleymanın, o tarihte sağ olduğu anlaşılmaktadır.

Hüseyin defterinde şöyle yazılıdır: Çukender malik hane maaçiftlik-Vakıf zaviyeimezbure -2000 akçe

Sonrada bu haşiye (açıklayıcı not) yazılmıştır. Çukender Baba Rezaknallahü  bişefaatü  (Rızıklandıran Allahın yardımıyla) der karye i ÇukenderMağfurulleh derviş anın meczubu (Allah sevgisi ile kendinden geçmiş) ve cümle halkın mahbubu (sevileni) olup umuru dünyevinden  Müberra (aklanmış) ve nafaka ve kisve efkarından münezzeh olup ekseri zamanını çukan (uzunca çubuk) getirip gezer imiş. Merkadi şerif içinde olan karye kendunun ismi ile müsemma olup karye – i mezburede (adı geçen) ve gayride evkafı olup matakaddemede  vakfiyet üzere  zapt oluna. Gelip defteri atike mukayyet olmakla kaydı defter olundu.

Erzurum evkaf muhasebe defterinde ise şu izahat vardır. Vakıf: Zaviye-i Çukender der karye-i Çukender der kaza-i Pasin-i ulya tabi-i Erzurum der ferman.

Mehmet Saib Efendi bin Hamza başartı Muallimi subyan zaviye dar ve mütevelli vakfı mezbur.Ruyet muhasebesinde 1266 Muharrem. Bedeli üşar karye-i Çukender tabi-i Pasin-i ulya 2000 akçe.

Bu kayıtlar gösteriyor ki Çukender Baba zengin bir Türk sofisidir. Bu köy ile diğer araziyi türbesine ve köyde yaptırmış olduğu mektep masrafına tahsis etmiştir. Yağan Paşa vakfiyesinden anlaşıldığına göre H. 440(962 sene evvel) Oğuz kabilesine mensup olan bu Karapapak Türkleri, Türkistandan Kirman şehrine ve bir kısmı Derbenteoradan Pasinler’e gelerek birçok köyler kurmuşlar ve birçoklarını da Gürcülerden satın almışlardır.

Çukender Babanın, köyde türbesi yıkılmış, yalnız toprak mezarı bulunmaktadır. Yanında Emir Süleyman adında bir zatın yine toprak örtülü mezarı vardır. Bunun hakkında hiçbir malumat yok ise de bunun da Çukender’in muasırı olduğu ve emir unvanını almasıyla   mahalli beylerden olduğu anlaşılıyor.⁴

Prof. Dr. M. Sadi Çöğenli tarafından tesbit edilen başka bir kayıtta “Erzurum Pasinler kazasına bağlı Çoğender köyünde medfunHz.Ebubekir’in torunlarından Çöğender Babaya ait iki muhim vesika” adlı neşrinde: Başbakanlık arşivinin 199 nolu ve H.947/ M.1540 Tarihli tahrir defterinin 18. sayfasında yer alan ilk vesikaya göre Çöğender Babanın Hz.Ebubekirin torunlarından olduğu kayıt edilmektedir.

Ayrıca 146 nolu şikâyet defterinin 468 sayfasında yer alan ve H.1147/ M.1734 Tarihli ikinci bir vesika ise yapılan şikâyet üzerine zaviyedarlığın kime ait olacağı hakkında verilen bir hükmü ihtiva etmekte ve Çöğender Baba’nın Hz. Ebubekir’in torunlarından olduğu, ayrıca Pasinler kazasına bağlı Çöğender köyünde bulunduğunu aktarmaktadır.Şu anda köy camisinin hemen altında yapıların arasında harap bir vaziyette bulunan hatta kabrin varlığından bir alamet dahi bulunmayan bu merkadin kabre dokunulmaksızın tamir edilip bulunduğu yerde muhafazası dini bir vecibedir.⁵

Yukardaki kayıtlara bakıldığında Çöğender Babanın kabrinin yeri, birinde Emir Süleyman’ın yanında, diğerinde caminin alt ucunda olduğu belirtiliyor. Bu hususta bir ihtilaf mevcuttur. İslami usullere uyularak asıl yerinin tespit edilip açığa çıkarılması ve tarihi şuura uygun bir şekilde restore edilmesi gereklidir. Gerçek şu ki Seyit Çukender Ali bin Seyit Süleyman her şeyini Hakka adamış, Hak aşığı, Allahın veli kullarından biri ve bu köyde medfun.  

Fetihten önce, hazırlık için Anadolu’ya gelen oymak beyleri yanlarında dervişleri de getirerek ortamı olgunlaştırmışlar, sonra da fütuhat gerçekleşmiştir. Çukender Babanın zengin birisi olduğu muhakkak. Emir Süleyman’ın oğlu olması da ihtimaldir.Emir Süleyman’ın kabri şerifleri köyün doğu ucundadır. Gösterilen, Çöğender Baba makamından yaklaşık 200 m. uzaktadır. Yanında ismini taşıyan bir de çeşme mevcuttur.

Yine köylülerin ifadesine göre Köy içindeki eski mezarlıkta, adını taşıdığı çeşmenin sırtında moloz taşlarla yapılmış olan Yaramış Baba’nın mezarı mevcut. (baş taşı Abdullah bin İbrahim olan) Bu zatı muhterem yörede yapılan savaşlarda yararlılık göstermiş abit bir kişi imiş.Kültür müdürlüğümüz ve Pasinler Belediye başkanımızın, çok eski tarihi kaydı bulunan bu yöremizdeki değerlerimize göz – kulak verip, gereğini yapması yöre halkını ihya eder.

Buraların fethinde emeği geçen, köye cami, mektep, çeşme, köprü yaptıran Çöğender Babanın, Emir Süleyman’ın, Yaramış Baba’nın ruhları şad, mekânları cennet olsun.Köyün ahalisinin önemli bir kısmı Dağıstan Derbent bölgesinden Kars’a oradan da Erzurum ilinin Pasinler ilçesi ve köylerine yerleşen Karapapak / Terekeme Türklerinden oluşmaktadır.

Köydeki karapapak / Terekemelerin tamamı Günümüzde Dağıstan derbent bölgesi kökenlidir. Köyde Türk kültür ve gelenek görenekleri yaşanmaktadır. Akrabalık bağları çok güçlüdür. Önceleri Kafkasya bölgesi yemek çeşitleri köyde hakimken daha sonra bölge ve yöresel yemekler mutfaklara hakim olmuştur. Kendilerini daha çok karapapaktan ziyade yöreye özgü Karapapak lehçesinde “Büyük Abi” manasına gelen “Dadaş” olarak nitelerler. Bu deyim tamamen bölgesel olup karapapak kültür, gelenek ve dil bütünlüğü içindedir.

Lehçe olarak Bayburt ilinde de Karapapak Terekemelerce hakim olarak kullanılan yöresel ağızda “Dadaş Erzurum lehçesi” olarak ifade edilen fakat Azerbaycan oğuz Türkçesinin bir lehçe ve Ağız yapısı olan Karapapak / Terekeme Lehçe ve ağız yapısının bir versiyonunu konuşurlar.

3.5. Erzurum / Pasinler /Gerdekkaya Mahallesi (Köyü): 

Gerdekkaya, Erzurum ilinin Pasinler ilçesine bağlı bir mahalledir. İsmi, 1916 Gerdekkaya olmuştur. Azerbaycan Türkü Sünni’dirler. Kanuni döneminde Tebriz üzerinden yerleştirilmiş Terekeme köyüdür. Köy nüfusunun dışında 93 Harbi döneminde Kars üzerinden yerleşmiş Karapapak/Terekeme Türkleri de bulunuyor.

3.6. Erzurum / Pasinler /Korucuk Mahallesi (Köyü): 

Korucuk, Erzurum ilinin Pasinler ilçesine bağlı bir mahalledir. 1928 yılında Korucuk ismini almıştır. Köy kurulduğu yıllarda su kaynakları olmadığından “susuz” anlamına gelen “Kurucuk” adı verilmiş olup, daha sonra “Korucuk” olarak değiştirilmiştir. Azerbaycan Türkü Sünni’dirler. Kanuni döneminde Tebriz üzerinden yerleştirilmiş Terekeme köyüdür. Köy nüfusunun dışında 93 Harbi döneminde Kars üzerinden yerleşmiş Karapapak/Terekeme Türkleri de bulunuyor.

3.7. Erzurum / Pasinler /KaraveletMahallesi (Köyü):

Erzurum ilinin Pasinler ilçesine bağlı bir mahalledir. 1835 yılında Karavelet ismini alarak köy statüsü kazanmış olup, günümüzde Pasinler ilçesinin merkezine bağlı bir mahalle olmuştur. Erzurum’a bağlı Ağcalar, Alibezirgan, Alvar, Çakmak, Çiçekli, Gerdekkaya, Karavelet, Korucuk ve Sığırlı köyleri birbiriyle kısmen akraba olup Azerbaycan Türkü Sünnidirler. Kanuni döneminde Tebriz üzerinden yerleştirilmiş Terekeme köylerdir. Karavelet’te bu nüfus dışında 93 Harbi döneminde Kars üzerinden yerleşmiş Karapapak/Terekeme Türkleri de bulunuyor.

3.8. Erzurum / Pasinler /Otlukkapı Mahallesi (Köyü):

Erzurum ilinin Pasinler ilçesine bağlı bir köy iken günümüzde ilçe merkezine bağlanan bir mahalledir. İsmi, 1665 yılında Artıf, 1835 yılında Ermenice “samanlı” anlamına gelen Hertev / Hertiv, 1902 yılında Hertev olmuştur. Evliya Çelebi Ermeni köyü olduğunu bildirir. 20. Yüzyıl başında Ermeni yerleşim yeri idi. Köyde kısmen Kürt nüfus da mevcut olmakla birlikte köyün ekserisi oğuz boyuna mensup Terekeme Türkü asıllıdır.

Kürt nüfus sonradan göç yoluyla buraya gelmiş olup köy aslen konargöçer Oğuz Türkü Terekeme yerleşimidir. Bugünkü Otlukapı mahallesinin bulunduğu yerde, daha önce tarihin çeşitli dönemlerinde Karin, Karna, Garin, Kornoi, Kalai ve Karnak şeklinde isimlendirilen bir şehir bulunduğu bilinmektedir.

Otlukapı ve çevresi oldukça eski bir geçmişe sahiptir. Karaz, Kırmızıtaş, Güzelova, Pulur(Karapapak), Sos ve daha çok yerde eski yerleşme alanları bulunmuştur. Atatürk Üniversitesi tarafından Hasan Kale’de yapılan ve halen devam etmekte olan kazılara göre, tarih öncesi devirlere ait kalıntılar ortaya çıkarılmış ve çıkarılmaktadır. Urartu çağına ait kalıntılara da rastlanılmaktadır.

3.9. Erzurum / Pasinler /Serçeboğazı Mahallesi (Köyü):

Erzurum ilinin Pasinler ilçesine bağlı bir köy iken, günümüzde pasinler ilçe merkezine bağlanarak mahallesi olmuştur.1835 yılında Serçeboğazı ismini alarak köy statüsü kazanmıştır. Oğuz Türkü konargöçer Terekeme kısmen Kürt yerleşim yeridir. Türkler ve Kürtlerin birlikte yaşadığı bir köydür. Kürtlerin çoğu Taşağıl köyünden gelip yerleşmiştir. Karapapak/Terekemeler buraya yaklaşık yüz yıl önce Erivan’ın Şahmiran ve Bayramali köylerinden gelmişler.

Köydeki Ailelerin dedeleri Erivan’dan Kars ve Iğdır çevresine. Oradan Bayburt’a, oradan Muş Bulanık Hoşgeldi köyüne. Oradan da bu köye göç etmişler. Mahallenin iklimi, karasal iklim  etki alanı içerisindedir. Mahallenin ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayalıdır. Mahallenin hemen girişinde yerden doğal bir şekilde kaynayan maden suyu kaynağı mevcuttur.

Küçük bir havuzun altından da kabarcıklar halinde doğal mineralli ve gazlı maden suyu çıkmaktadır. Bu maden suyu diüretik (idrar söktürücü) özelliğe sahiptir. Böbrek hastaları ve böbrek taşı olanlar için keşfedilmemiş bir şifa kaynağıdır. İçimi de son derece yumuşak bir maden suyudur.Mahallede, ilköğretim okulu vardır ancak kullanılamamasının yanı sıra taşımalı eğitimden yararlanılmaktadır.

3.10. Erzurum / Pasinler /Yukarıçakmak Mahallesi: 

Yukarıçakmak, Erzurum ilinin Pasinler ilçesine bağlı bir mahalledir. 1835 yılında yukarı Çakmak adını almıştır. Erzurum iline 48 km, Pasinler ilçesine 11 km uzaklıktadır. Azerbaycan Türkü Sünni’dirler. Kanuni döneminde Tebriz üzerinden yerleştirilmiş Terekeme köyüdür. Köy nüfusunun dışında 93 Harbi döneminde Kars üzerinden yerleşmiş Karapapak/Terekeme Türkleri de bulunuyor.

3.11. Erzurum / Pasinler / Yukarı danişment Mahallesi (köyü):

Yukarıdanişment, Erzurum ilinin Pasinler ilçesine bağlı bir köy iken günümüzde ilçe merkezine bağlanan bir mahalledir. 1723 yılında yukarı Danişment ismini alan köy, günümüzde Pasinler ilçesine bağlı bir mahalle olmuştur. 07.01.1723 Danişment Türkmen cemaatinin konargöçer Teraikeme (Terekeme) taifesinden oldukları birçok kaynakta geçmektedir.

4. PALANDÖKEN İLÇESİ:

4.1. Erzurum / Palandöken  / Alibezirgan Mahallesi (Köyü): 

 Alibezirgan, Erzurum ilinin Palandöken ilçesine bağlı bir köydür. 1916 yılında Alibezirgân ismini alarak köy statüsüne geçmiştir. Günümüzde palandöken ilçe merkezine bağlı bir mahalledir. Köy ahalisi Azerbaycan Türkü Sünni’dirler. Kanuni döneminde Tebriz üzerinden yerleştirilmiş Terekeme köyüdür. Köy nüfusunun dışında 93 Harbi döneminde Kars üzerinden yerleşmiş Karapapak/Terekeme Türkleri de bulunuyor.

4.2. Erzurum / Palandöken /Sığırlı Mahallesi (Köyü): 

Sığırlı, Erzurum ilinin Palandöken ilçesine bağlı bir mahalledir. 1928 yılında Sığırlı ismini almıştır. Geçmişi 14. yüzyıla dayanmaktadır. Türk kültürü, gelenek ve görenekleri yaşanmaktadır. Azerbaycan Türkü Sünni’dirler. Kanuni döneminde Tebriz üzerinden yerleştirilmiş Terekeme köyüdür. Köy nüfusunun dışında 93 Harbi döneminde Kars üzerinden yerleşmiş Karapapak/Terekeme Türkleri de bulunuyor.

5. HINIS İLÇESİ:

5.1. Erzurum / Hınıs /Çamurlu Köyü:

Erzurum ilinin Hınıs ilçesine bağlı bir köy iken daha sonra merkeze dahil edilen bir mahalle olmuştur. 1916 yılında Çamurlu ismini alarak köy statüsü kazanmıştır. Günümüzde Hınıs Merkeze bağlı bir mahalle olmuştur. 20. Yüzyıl başında kısmen Karapapak/Terekeme yerleşim yeri idi. Şimdi çok az bir iki hane karapapak hariç diğerleri Alevi Kürt ve Zazalardan ibaret yerleşim yeridir.

Köyü ilk iskân edenler Kars / Akyaka muhaciri Ağbaba Kara papaklardır. Lakin bu Karapapaklar 2-3 Ev haricinde diğerleri topraklarını Alevi Zazalara satıp Muş / Bulanık’a göçmüşlerdir. Kalan karapapaklar da köy halkı içinde asimile olarak kendi kültür, gelenek ve göreneklerini unutarak yerel halkla kaynaşmışlardır.

Çamurlu mahallesinin tarihi büyük İskender’in Anadolu’ya girmesiyle başlamıştır. O zamandan beri yerleşik kalıntılar gözükür. Büyük İskender köye bir kışla yaptırır ve bir süvari birliği oluşturur. Bu birliğin adıysa İskender’in korsanları olmuştur. Bu sayede savaşçı kimliklerini kazanmışlardır. Roma cumhuriyeti köyü almakta çok zorlanmıştır. Anca fetih edilmiştir. Kuşatma 24 gün sürmüştür. köyün suru yıpranmış olduğundan savaş kaybedilmiştir.

Tüm süvariler esir alınmıştır. Süvariler ve soyu roma cumhuriyetine katılıp şövalye olmayı kabul ederlerse af edilecekti süvariler antlaşmayı kabul ettikten sonra koy en zor günlerini yasadı. M.S. 254’te antlaşma iptal edilmiş, köy bu dönemde kendi savunmasını yapmış roma cumhuriyetine vergi vermeyi reddetti ve bu yüzden yeniden savaş çıkmıştır. Köy surları Romalılar tarafından tamir edilip koy eski gücüne kavuştuğu için lidersiz düzene geçmiştir. köyün basında bir lider ya da şef bulunmamıştır.

Kavimler göçünde karışıklıklar çıktığı için pek çok Bizans kervanını yağmalamış pek çok koyu kendine katmıştır. Köy halife Muaviye zamanında Müslümanlaşmıstır. Ancak yine de hiç bir devlete katılmamıştır. Selçuklu döneminde koy Selçukluya yardım etmeyi kabul etmiş ancak yine de bağımsızlığını tanımasını istemiştir. Selçuklu döneminde gücün ikiye katlayan koy Moğolların istilasının çok büyük bir tehlike olduğunu görünce Moğolların destekçisi olmuştur.

Savasın sonunda kayba uğramamış kar etmiştir. Osmanlı döneminde kadar koy bağımsız kalmıştır ancak hiç bir devlet köyün bağımsızlığını tanımamıştır. Osmanlı döneminde köy ıran ver mısır seferinde büyük etkinlik göstermiştir. Bu seferlerden sonra köy Anadolu beyler beyindeki en büyük alevi dergâhı olmuştur.. Birinci ve ikinci dünya savasından sonra koy yıpranmıştır. Göçlerden sonra köy eski gücünü kaybetmiştir.

1978 yılında köy gücünün büyük bir kısmını toparlamış 21.Yüzyılda da köy hayvancılık ve tarımdan çok kar etmiştir. Köy eskisinden güçlü olmuştur. İskender devrinden beri hep güçlenen koy çok az düşüş göstermiş ve 18.yy den itibaren savaşçı kimliklerini kaybetmiştir ve barışçıl bir koy olmuştur.

6. NARMAN İLÇESİ:

6.1. Erzurum / Narman /Çimenli Mahallesi (Köyü):

Erzurum ilinin Narman ilçesine bağlı bir mahalledir. 1902 yılında ismi “yünlük” anlamına gelen Pırdanots, 1928 yılında Pırtanos olmuştur. Günümüzde Karapapak / Terekeme yerleşim yeri olmuştur. Narman’ın iki Karapapak köyünden biridir.

6.2. Erzurum / Narman / Toygarlı(Koşa) köyü:

Erzurum ilinin Narman ilçesine bağlı bir köydür. 1928 yılında “Koşa” ismini alarak köy statüsü kazanmıştır. Narman’daki göçler ve ilçe merkezinin nüfusunun azalması dolayısıyla Narman merkeze sonradan bağlanarak mahalle statüsü kazanmıştır. Köye Karapapaklar Gürcistan Borçalı bölgesi Bolnisi(Çörük Gamerli) ilçesi Aran arıklısı köyünden ağalık nesline mensup Kasımoğluları ve Haşimoğluları beraber gelmiştir. Çünkü kız alıp kız vermiş aralarında akrabalık bağları oluşmuştur. Bir kısmı bu köye diğer kısmı horasanın Mollamelik köyüne iskân edilmişler.

Köye sonradan 93 Harbi diye bilinen 1877-1878 Osmanlı-Rus harbinde Rus zulmünden kaçan Kars’ ın Arpaçay ve Ardahan’ın çıldır ilçelerinden gelen ilbeyioğulları sülalesine mensup aileler yerleşmiştir. Kasım oğulları, Erzurum Narman Toygarlı (Koşa) köyünde büyük bir sülale olup, soyadları Aydemir’dir. 19. Yüzyılın sonu 20. Yüzyılın başlarında Karapapak / Terekeme yerleşim yeri idi. Günümüzde de Karapapak / Terekeme yerleşkesidir. Köyde Karapapak / Terekeme Türkleri gelenek görenekleri yaşanmaktadır. Geleneklerine sıkı sıkıya bağlıdırlar. Âşık Fuat Çerkezoğlu 1952 yılında Toygarlı köyünde dünyaya gelmiştir.

7. ŞENKAYA İLÇESİ.

7.1. Erzurum / Şenkaya/ Deliktaşköyü:

Erzurum ilinin Şenkaya ilçesine bağlı bir Kıpçak Türk Mahallesidir. Deliktaş köyünün ilk yerleşim yeri mahallenin şimdiki yerleşim yerinde 5 km uzaklıktaki “Sosan” adı verilen mezradır. Mahallenin adı, doğu tarafını bir set gibi kapatan dağda mağaraların çokluğu bu köye Deliktaş adını verilmiştir. Mahallenin gelenek ve görenekleri eski Kıpçak Türk kültürü yaşamaktadır. Geleneklerine sahiptirler. Akrabalık bağları oldukça güçlüdür.

Alıcık, Susuz, Beykaynak Paşalı, Balkaya ile çevrilidir. Ayrıca geniş bir meraya sahiptir. Sessizlik ve huzuru bulacağınız hayatın bütün stresini atacağınız doğaya doyacağınız ve adeta cennetten bir köşesiyle yasemal dağında bulunan yaylasıyla dört mevsim bir anda yaşanır. Deliktaş Mahallesi ve mahallesinde eğitim-öğretim seviyesi yüksektir.

Yörede gerek işsizlik gerekse devlet kontrolünde olan kömür ocaklarının özelleşmesi, Türkiye’nin diğer birçok bölgesinin de ortak kaderi olan dış göçlere sebep olmuştur. Oluşan bu göç sebebi ile var olan toprak işletimi konusunda iş gücü ihtiyacı artınca terkedilen arazi alanı da yıl geçtikçe artmaktadır. Yöre ekonomisine katkıda bulunacak birçok proje akıllara düşürülse de yakın zaman içinde deliktaş köy ekonomisi için dikkate değer bir değişiklik beklenmemektedir.

7.2. Erzurum / Şenkaya/Köşkköy köyü: 

Erzurum ilinin Şenkaya ilçesine bağlı bir Kıpçak(Kuman) Türk Mahallesidir. Köy Kafkas Türklerinin büyük bir ailesi olan Ağaoğulları Aşireti tarafından 1400’lü yıllarda kurulmuştur. Kıpçak Türk kültür gelenek ve görenekleri yaşanmaktadır. Köşk mahallesinin gelenekleri tipik Erzurum kültürüdür. Mahallede Erzurum barları ve tipik doğu halayları oynanmaktadır.

Yemekleri: Mahallesinin en meşhur yemeği kaz kızartmasıdır. Peyniri ve mantısı da çok meşhurdur.

7.3. Erzurum / Şenkaya /Yaymeşe köyü:

Erzurum ilinin Şenkaya ilçesine bağlı bir mahalledir. 93 harbinde Rus mezaliminden kaçmak zorunda kalan köy halkı Tokat’ın Kömeç mahallesine yerleşmiştir. Savaştan sonra bir kısmı Yay meşeye geri dönmüştür. Türk kültür gelenek ve görenekleri yaşanmaktadır. Geleneklerine sahiptirler. Akrabalık bağları oldukça güçlüdür.

Yemekleri: Kesme aşı, Pağaç, Hıngel gibi yemek çeşitleri vardır.

8. İSPİR İLÇESİ.

8.1. Erzurum / İspir /Leylekköy Köyü:

Erzurum ilinin İspir ilçesine bağlı bir mahalledir. İspir tarihiyle paralel bir oluşum seyrine sahip Leylekköy, ispir ilçesinin Çermeli Deresi olarak bilinen bölümünde kurulmuş en eski iki mahalleden biridir. Köy kütüğünde; Erat, Halat, Kantarcı, Koç, Özben, Şahbaz, Şahin, Turan, Yaman ve Yeşilyurt aileleri kayıtlıdır. Köy halkı (Ahıska kökenli Kıpçak Türklerinden Kantarcı ailesi hariç) oğuz Türklerinden 24 boyundan biri olan “Bayındır” lara mensuptur.

Bölgede yaşayan bu boy üçoklar kolundandır. (Bayındır eski Türkçede her zaman nimetle dolu yer demektir.)saltuklu beyliği eratna ve Akkoyunlu Devleti bu bölgede kurulmuştur. (Bu devletlerin yönetici sınıfının ve halkının büyük kısmı “Bayındırlara” mensuptur.) İzmir’in Bayındır ilçesinden, Çorum – İskilip’e, İran – Tebriz ve Erdebil’e, Azerbaycan – Gence’ ye kadar bu boya mensup yaklaşık 20 milyon insan vardır. (Ayrıca bkz: Bozulus Türkmenleri)

Bilhassa İspir, Pazaryolu ve Ilıca ilçelerinde yaşayan halkın etno-kültürel yapısının (Düğün, bayram, cenaze, kandil geceleri, doğum, isim koyma, bazı batıl inanışlar, türkü, masal, ninni halk hikâyeleri, menkibe, bilmece, oyun, atasözü, deyimler, tekerlemeler, dil, lehçe, folklör, oyun, mutfak ve diğer bütün kültürel nüanslar) İran‘ın tamamı Türk olan ve İstanbul‘dan sonra dünyada en çok Türk’ün bulunduğu Tebriz şehrine dayandığı anlaşılmaktadır.

Erzurum‘un İspir ilçesinin Çermeli Çayı üzerindeki topraklar bilhassa Çaldıran muharebesi sonrası Yavuz sultan selim tarafından bölgeyi Türkleştirmek ve İslamlaştırmak amacıyla Tebriz‘den getirilen Türkler tarafından yurt edinilmiştir. (Erzurum‘un 7 kapısından birinin Tebrizkapı olmasının sebebi bu tarihî arka plandır.) IV. Murat zamanında ve 1639 Kar-ı Şirin Anlaşması sonrası Tebriz üzerinden bölgeye çok sayıda Bayındır boyu ‘ na mensup oymak, kabile ve aile göç ettirilmiştir. 

Oğuz Türklerinin büyük bilgesi Dede Korkut’un mezarı Çermeli Deresinin batı ucunda ve Leylekköy’ e 20 km. uzaklıkta Bayburt Merkez‘ e bağlı Masat mahallesindedir. (Çermeli Deresi’ nin diğer adı Masat Deresi’ dir.) Köy halkının tamamı Ehlisünnet itikadına Hanefi Mezhebine mensuptur. Konuşulan dil Tebriz–Erzurum oğuzcası olup Bayburt, Pazaryolu, ılıca ve İspir ağzıyla aynı, Erzurum ağzıyla az farklı, Ahıska, Ardahan, Tortum, Olur, Oltu ve Şenkaya‘da konuşulan ağzın çok benzeri Çermeli aksanıdır.

Türk kültür gelenek ve görenekleri yaşanmaktadır. Mahallenin zengin bir mutfağı olup Kavut Çorbası, Ayran, Kesme ve Herle Aşı, Şalgam Çırtması, Su ve Tatar Böreği, Hores, Susuz ve Sulu Hingel, İmir ve Bumbar Dolması, Çiriş otu, Çortutu ve Çeç Pancarı, Çaşır Kavurması, Patlıcanlı, Havuçlu, Kabaklı, Patatesli Borani, Kabak Bastısı, Arabistan, LorGugulu, Unlu, Peynirli Haşıl, Göğermiş Peynirli Papara, Sıvıklı, Kavurga, Dut ve Pestil Çullaması, Tel Helvası, Hasıta, Cılbıra, Keysefe, Kadayıf Dolması, Kelecos, Açma ve Bohca Kete, Lavaş, Lalanka, Cağ kebabı, Ekmek Islatması, Yumurtalı Ekmek, Ziron, Kızılca Kavurması, Kara pancar, kayganağ, Batırık, Keşkek, Pişi gibi daha pek çok nefis ve lezzetli yemekler yapılır.

9. KÖPRÜKÖY İLÇESİ:

9.1. Erzurum / Köprüköy / Yukarıkızılca köyü:

Erzurum ilinin Köprüköy ilçesine bağlı bir köydür.  1835 yılında yukarıkızılca ismini alarak köy statüsü kazanmıştır. 19. Yüzyıl ortalarında Kıpçak ( Yerli- Ahıska)ve oğuz (Karapapak ) Türklerinin iskân edildiği köy, günümüzde büyük çoğunluğu Ahıska Türkü Kısmenoğuz (Karapapak ) Türkleri yerleşim yeridir. Köy halkı Artvin Yusufeli Şavşat ve Ardahan Posof ile aynı kökene ve dile mensup millettir.

Köyde Türk kültür gelenek ve görenekleri yaşanmaktadır.Geleneklerine sıkı sıkıya bağlıdırlar. Akrabalık bağları çok güçlüdür. Ahıska / Ahılkelek üzerinden yerleştirilmiş Kıpçak Türkü köyüdür. Yukarı kızılca köyüne bu nüfus dışında 93 Harbi döneminde ve sonrasında Kars üzerinden yerleşmiş oğuz (Karapapak) Türkleri de mevcuttur.

10. AZİZİYE İLÇESİ.

10.1. Erzurum / Aziziye / Aşağıyenice (Zerdige) Mah. köyü:

Erzurum ilinin Aziziye ilçesine bağlı bir köydür.  Günümüzde nüfusun göç ve çeşitli sebeplerle azalması sonucu Aziziye merkez ilçesine bağlanarak mahalle statüsü verilmiş ve son isim değişikliği yasasıyla ismi Aşağıyenice olmuştur. Eski ismi yerli halk arasında1912 yılında Zerdige olarak anılmaya başlanmış olup, 1928 yılında Zerdige ismiyle köy statüsü kazanmıştır.

Mahalle (Köy) adını göç ederek geldikleri Dağıstan’a bağlı Derbent ve Mahaçkale arasında kalan eski köylerinin ismi olan Zerdige köyünden almıştır. Bu köy Dağıstan’da günümüzde Terkedilmiş harabe halindedir. O zamanlar köy halkının tamamı Karapapak / Terekeme İdi. 1856-1865 yılları arasında Dağıstan’dan 1500 hane veyahut 10 bin kişiyi aşkın göçmen Anadolu’ya göç etmiştir⁶.

Bu göç eden topluluklardan biri de Zerdige köylüleri idi. Anadolu’da ilk durakları Kars bölgesi olan Zerdigeliler 1877-78 Osmanlı – Rus harbinde (Halk arasında 93 Harbi olarak bilinir.) Karsın düşman işgali altında kalması sebebiyle Anadolu’nun içlerine doğru hareket ederek bugünkü Erzurum ilinin Aziziye ilçesine bağlıAşağıyenice köyüne iskân olmuşlardır.

20. Yüzyıl başında Türk oğuz (Karapapak) Türklerinin iskân edildiği köy, günümüzde büyük çoğunluğu oğuz (Karapapak) Türkü, KısmenKıpçak (Yerli-Ahıska)Türkleri yerleşim yeridir. Ayrıca Köye Elaziz büyük depreminden sonra Paludan gelen 3 hane iskân edilmiştir. Köy halkı Ardahan ve Kars illerinde yaşayan Karapapaklar ile aynı kökene ve dile mensup millettir⁷.

Köyde Türk kültür gelenek ve görenekleri yaşanmaktadır.Geleneklerine sıkı sıkıya bağlıdırlar. Akrabalık bağları çok güçlüdür. Köye bu nüfus dışında 93 Harbi döneminde ve sonrasında Yine Kars üzerinden yerleşmiş kısmen Kıpçak (Yerli-Ahıska) Türkleri de mevcuttur.

Yemekleri: Mahallenin geleneksel yemekleri; Ayran çorbası, Çılbır, Yahni, Lor dolması, Hıngal, Haşıl, Tatal böreği, Dut çullaması, Gartof borani, kadayıf dolması, Gaz loğması, Sütlaç, Hoşaf gibi yemekler ve tatlılardır.

Kaynakça:

1. Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), yayımlayan: Sergi Cikia, Tiflis, 1958, 3. cilt, s. 390.

2. Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) TsisanaAbuladze, Tiflis, 1979, s. 116. / s. 300.

3. Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928, s. 763.

4. Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968, s. 743.

5. Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; III. Cilt (1958), s. 390, II. (1941), s. 264.

6. Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü 998 Numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Kars Defteri (937 / 1530) 2. Cilt Ankara 1999 Sayfa: 144

7. Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Vilayet-i Kars tenzilat defteri vesika (108/4)

8. Teşkilat-i Mülkiye Mavera Göç komisyonu raporları ve göçmenlerin durumu (Osmanlıca) El yazması Eser İstanbul, 1921, s. 147.

9. Dr. Ahmet B. Ercilasun“Kars ili Ağızları.” Ankara 1983.

10. Furudxusrevi“Karapapak Tarihi” FarsçaUrmu Turuz 2014.

11. Fahrettin Kırzıoğlu “Osmanlıların Kafkas Ellerini fethi” Ankara 1976.

12. FaxriValehoğlu “Karapapaklar ve onların XIX. Asır Harp Tarihi” Bakı 2005.

13. SafarovRafikFiruzoğlu, “Kırım ve Kafkasya’dan Osmanlı İmparatorluğuna Göçler”, Osmanlı, Osmanlı, IV, Ankara 1999, s. 691

14. Prof. Dr. EfrasiyapGemalmazErzurum ili Ağızları (EİA);102231- II. Cilt-S.147

15. Fahrettin Kırzıoğlu, F.M. Karapaklar, Erzurum 1972.s.9.

16. SafarovRafikFiruzoğlu, “Kırım ve Kafkasya’dan Osmanlı İmparatorluğuna Göçler”, Osmanlı, Osmanlı, IV, Ankara 1999, s. 691

17. A.Ş. BeyguErzurum Tarihi anıtları Kitabeleri S.204.

18. Prof. Dr. M. Sadi Çöğenli.Erzurum Pasinler kazasına bağlı Çöğender köyünde metfun Hz. Ebubekir’in torunlarından Çöğender Babaya ait iki mühim vesika.

19. Abdurrezzak Türk. Erzurum’un Kandilleri- 34 – Çöğender Baba-

20. İpek Yolunda Bir Kavşak AŞKALE

21. http://www.erzurumgazetesi.com.tr/

22. https://www.koylerim.com/

Canlı kaynaklar:

1. Vahdettin Aras & celil çimen

Araştırmacı yazar

Eren Ceylan

About The Author