23 TEMMUZ 7 AĞUSTOS 1919 TARİHLERİNDE YAPILAN ERZURUM KONGRESİ
Erzurum, Ruslar’ın eline 16 Şubat 1916 tarihinde geçmiştir. Kasım 1917 ortalarında Erzurum’dan Ruslar çekilmişlerdir. Bundan sonra, Kasım 1917’den 11 Mart 1918 tarihleri arasında Ermeniler’in elinde kalmıştır. Ermeniler bu süre zarfında, (Rize, Tarabzon, Gümüşhane, Bayburt, Erzincan, Erzurum, Bingöl/Genç, Ağrı/Bayazıt, Van, Bitlis, Muş gibi Ruslar’ın işgalindeki) yerlerde takriben “bir milyon müslüman’ı”, yaş ve cinsiyet farkına bakmaksızın “baltalarla” parçalayarak veyahut “yakarak” şehit ettikleri gibi; bir zamanlar refah ve saadet ocağı olan binlerce köyümüzü ve birçok müesseyi diniye ve ilmiyemizi tahrip etmiş, milyonlara bağlı müslüman servetini mahvetmişlerdir.
Ermeniler, Türkiye’nin hiçbir yerinde ekseriyette/çoğunlukta olmayıp, azınlıkta kaldıklarını bildiklerinden, Batılılar’ın “Ermeni Garibaldisi” adını verip, Fransa’nında, “Legiond Honneur” nişanıyla taltif ettiği; 1918 yılı Kars ve Erzurum katliamlarını düzenleyip, “Paşa” ünvanını alan “Milli Kahraman”ları “Ozanyan Antranik” için yazılan Marş, 1919’da Erzurum Kongresi hazırlıkları sırasında, Kars’ta Ermenilerin koro halinde söyledikleri şu Ermenice Antranik Marşı başında:
“Antranik yekhbar, ertang Dacgasdan: Carteng Turkerı, darni Hayasdan! (Yani: Antranik kardeş, gidelim Türkiye’ye: Kıralım Türkler’i, olsun Hayastan! Dünya’yı yanıltan “Haylar”Ermeniler, tarih boyunca kendilerine “Hay” ve oturdukları bölgeye “Hayasdan” (= Farsca, Hay-ülkesi) diyen Hiristiyan kavim, Asurca “Urartu/Uruatru (=Yukarı-ülke/yüksek-El) adının, Arami dilinde karşılığı olan “Harminyab” deyiminden çıkan “Armenya” coğrafya adını, açık gözlülükle benimseyip, alemi de aldatmayı başarmışlardır.
Ülkemizde ilk Müdafai Hukuk Teşkilatı sayılan “Milli İslam Şurası” adıyla bir yerli Hükümeti, (çekilmekte olan ordumuzun yardımıyla) kurmayı başardılar. Böylece 5 Kasım 1918’de Kars’ta kurulan bu geçici hükümet’e: Acara’a/ Batum’dan Nahçıvan ile Ordubad’a ve Ahıska’dan Kağızman’a kadar ki bu yeni kurtulmuş Türklük bölgeleri katılarak; 17/18 Ocak 1919 Büyük Kars Kongresiyle merkezi Kars olmak üzere, “Cenubigarbi-Kafkas Hükümeti” adını aldı. Batum’da çıkardığı “Sadayı Millet” gazetesinin her sayısında, “Hilafeti Muazzamai İslamiye”’ye bağlı olduğunu belirtti. Ne yazık ki Mütarekeye göre (Mondros) “Kafkas demiryolları”nı işgale hak kazanan İngilizler, Kars’a da asker getirip müstahkem mevkiye yerleşince, az sonra hileyle 13 Nisan 1919’da Kars’taki Parlemantoyu basıp, Hükümet erkanından 12 zatı, Malta’ya sürdü. 20 Nisan’da Gürcüler Ardahan’ı, 30 Nisanda Ermeniler Kars’ı işgal ettiler. Fakat, “Milli Şura müfrezelerimiz”, Erzurum’daki Kolordumuzdan el altı yardımı alarak: Nahçıvan, Tuzluca, Kağızman, Allahuekber, Oltu, Çıldır ve Akbaba/Arpaçay kesimlerinde Ermenilerle mücadeleye devam ettiler.
12 Mart 1919’da yeni istiladan kurtulmuş olan Erzurum’da, Merkezi İstanbul’da bulunan “Vilayet-i Şarkiyye Müdafa-i Hukuki Milliye Cemiyeti”nin, Erzurum da şube açma selahiyetini alıp getiren, Erzurum kongresi Hasankale/Pasinler Mümessili (Muallim/Öğretmen) Dursunbeyzade Mehmed Cevat DURSUNOĞLU hatıralarını şöyle anlatıyor: 1 Mart 1919 günü öğleden sonra Belediye’de Reis Zakir Bey’in Başkanlığındaki ilk toplantımız’da, Cemiyetin Erzurum Şubesi’nin kurulması kararlaştırıldı. 2 Mart 1919 günü, Vilayet’e gereken dilekçe verildi. Bu dilekçe’ye, Cemiyet’in Nizamnamesi’nin bir örneğide eklendi. Vilayet’ten gerekli izni aldıktan sonra, Cemiyet’in ilk Beyannamesi hazırlanıp, 9 Mart 1335 (1919) tarihinde yayınlandı. Bu Beyanname’de ki İdari Heyetindekilerin isimleri:
1-Reis: Hasankale’li Hazreti (İbrahim) Hakkızade Hacı-Fehim Efendi
2- Aza: Müftü (Solakzade Mehmet) Sadık SOLAKBEY
3- Mütekaid (emekli) Binbaşı (Edirne doğumlu Hatunoğlu) Süleyman Efendi
4- Abuşoğlu Cazim Bey
5- Hacırecebzade Hacı Hafız Efendi
6- Künbetli Gençağazade Avukat Hüseyin Avni ULAŞ Bey
7- Namıkefendizade Ahmed Mümtaz ERVERDİ
8- Dursunbeyzade Mehmed Cevad Bey
9- Mütekaid (emekli) Binbaşı Hatunoğlu Haydar Bey
10- Mebusi sabık (Eski mebus) Naibzade Mehmed Raif Dinç Efendi
11- Kobalzade Ahmed Efendi
12- Yavuluzade Şükri Efendi.
Hükümette görevli memur olduklarından, resmen heyete giremeyen; Hakim Kınalızade Zühdü Bey, Hakim Münir Alpagut, Dr. Salim Cimilli, Dr. Sadi Kumbasar Bey, idari aza gibi çalışıyor ve heyetin daimi yardımcısıydılar. 16 Mart 1920’de İstanbul’un işgal edilmesiyle, yukarıda isimleri belirtilen memurlar açıktan çalışmaya başladılar. Ayrıca yaşları ilerlemiş olanlar’da Cemiyetten ayrıldılar. Yerlerine gizli oyla;
a- Kazım YURDALAN Bey
b- Süleyman Necati GÜNERİ Bey
c- Eski Evrak Müdürü Maksut KAPIKAYA Bey
d- Baytar Nedim Bey
e- Avukat Mesud Bey
f- Esnaftan Kırbaşızade Remzi Bey Seçildiler.
Yeni İdare Heyeti şöyle oldu:
1- Reis; Mehmed Raif DİNÇ Efendi
2- Katip; Dursunbeyzade Cevat Bey
3- Muhasebeci; Emekli Binbaşı (Edirneli) Süleyman Bey
4- (İlk idare heyetinden) Aza: Namıkefendizade Ahmed ERVERDİ Bey
5- Avukat Hüseyin Avni Bey
6- Hacı-Recebzade Hacı-Hafız ÇORAPSIZ Bey ve ( 6’da, yeni seçilenlerle toplam 12 kişi).
“Albayrak Gazetesi” ilk sahifesi altında: “Vilayet-i Şarkiyye Ermenistan olamaz” cümlesini, her sayısında tekrarlayarak, Cemiyetin propaganda organı halini aldı.
ERZURUM VİLAYETİ: 1909’dan sonra “Müstakil Sancak” olan (Merkez/Erzincan, Kuruçay/Hasanova, Kozuçan/Pülümür, Kemah ve Refahiye/Kercanıs adlı beş kazalı), Erzincan ayrılınca, iki sancaklı kalmıştı.
ERZURUM SANCAĞI: Erzurum/Merkez, Bayburt, Hasankale, Hınıs/Tekman, Kiğı/Nemiran, Tercan/Mamahatun
Tortum/Nıkhakh, İspir/Hemşin, Kiskim (Ankara’nın Keskin ile Telgrafta benzerliği kaldırmak için, “Veliahd” Yusuf İzzedin’in adıyla “Yusufeli” dendi.) Yusufeli/Ersis, Narman/İd, adlı on Kaza’dan oluşuyordu.
ERZİNCAN SANCAĞI: Merkez/Erzincan, Kuruçay/Hasanova, Kozuçan/Pülümür, Kemah ve Refahiye/Kercanıs’den oluşuyordu.
BAYAZID SANCAĞI: Merkez/Bayazıd, Diyadin, Karakilisa (Karaköse) şimdi adı Ağrı ili merkezi, Eleşkirt/Toprakkale, Antab/Tutak kazalarını içine alıyordu.
ERZURUM’DA, İZMİR’İN YUNANLILAR TARAFINDAN İŞGALİ’Nİ PROTESTO MİTİNGİ
İzmir’in 15 Mayıs 1919 tarihinde Yunanlılar tarafından işgal edilmesini protesto için 17 Mayıs 1919 tarihinde, saat üçte, Müdafai Hukuk Cemiyeti, Hükümet Konağı civarında miting yapmıştır. Miting Heyeti: Belediye Reisi Zakir GÜRBÜZ, Davavekili Hüseyin Avni ULAŞ, Dursunbeyzade Mehmed Cevad ve Albayrak Mektebi ile Gazetesi Müdürü Süleyman Necati GÜNERİ Beyler’dir.
17-21 Haziran 1919 tarihlerindeki Erzurum Vilayet Kongresini, Erzurum Merkez Sancağına Bağlı:
1- Bayburt
2- İspir
3- Kiskim/Yusufeli
4- Tortum
5- Namruvan/Narman
6- Pasinler/Hasankale
7- Hınıs
8- Kiğı
9- Tercan
kazalardan gelen, Vilayet-i Şarkiye Cemiyeti Mümesilleri yapmıştır.
ERZURUM KONGRESİNİN TOPLANACAĞI TARİHİN BELİRLENMESİ
Erzurum, Trabzon, Sivas, Van, Bitlis, Diyarbakır, Mamaratulaziz/Elazığ Vilayetleri’nin kabulu ile 10 temmuz 1919 tarihinde Erzurum’da kongre toplanacağını, İstanbul Cemiyet merkezine bildirildi. (Bu tarih sonradan illerden gelecek mümessillerin talebi ve gecikmeleri üzerine 23 Temmuz’a ertelenmiştir.)
17-21 Haziran 1919 tarihlerindeki, “Vilayeti Şarkiye Müdafai hukuk Milliye Cemiyeti Erzurum Şubesi Vilayet Kongresine Katılan Reis Dışındaki, 21 Mümessil/Murahhas’lar Şunlardır.”
Cemiyet Şube Reisi: Raif DİNÇ Efendi
1- Erzurum/Merkez: Cemiyet Katibi, Dursunbeyzade Mehmed Cevad DURSUNOĞLU Bey
2- Erzurum/Merkez: Hüseyin Avni ULAŞ Bey
3- Erzurum/Merkez: Kazım YURDALAN Bey
4- Erzurum/Merkez: Süleyman Necati GÜNERİ Bey
5-Bayburt Kazası: Alemdarzade Mehmet Tevfik ÇORUH Bey
6- Bayburt Kazası: (Eski Belediye Reisi) Abdullahağazade Zahid Efendi
7- Yusufeli Kazası: Yaralızade Ahmed Ziya YARALI Bey
8- Tortum Kazası: Ulemadan Mustafa Efendi
9- Tortum Kazası: Eşraftan Osman Efendi
10- Narman Kazası: Binbaşılıktan Emekli Celal Bey
11- Narman Kazası: Eşraftan Nazım Ağa
12- Hasankale Kazası: (Kağızmanlı) Hacıfiruzbeyzade Battal EYİGÜN Bey
13- Hasankale Kazası: Dervişefendizade Ahmet Necati Bey
14- İspir Kazası: Şeyhzadehacı Mahmud Bey
15- İspir Kazası: Cemal AKSU Bey
16- Hınıs Kazası: Muhyiddinbeyzade Mehmed Celaleddin Bey
17- Hınıs Kazası: Ulemadan Abdulfeyyaz Efendi
18- Kiğı Kazası: Eşraftan Temran Köylü Yazıcızade Mehmed Said YAZICI Bey
19- Kiğı Kazası: Eşraftan Mürüveyszade Kahraman Sabri Efendi
20- Aşkale Nahiyesi: Çıldırlızade (Terekeme) Abdullah Bey
21- Aşkale Nahiyesi: Salihefendizade Şükrü Efendi
MONDROS MÜTAREKESİNİN OSMANLI DEVLETİNİ FELÇ EDEN İKİ MADDESİ
30 Ekim 1918 tarihinde; Osmanlı Devleti ile İtilaf Devletleri arasından Limni Adası’nın Mondros Limanında imzalanan Mondros Ateşkes Antlaşması imzalandı. Bu Antlaşmanın 24. Maddesi: Vilayet-i Sitte’de; Altı Doğu Anadolu İlinde: Van, Bitlis, Mamaratulaziz/Elazığ, Erzurum, Sivas, Diyarbakır’da bir karışıklık çıkarsa, buralar işgal güçlerince mazeret göstermeksizin işgal edilebilecektir. Bununla: İngilizler,“Büyük Ermenistan’ı” kurmayı gözetiyorlardı.
7. Maddesi: İtilaf devletleri güvenliklerini tehlikede gördükleri stratejik yerleri işgal edeceklerdir.
İtilaf Devletleri, bir hafta sonra İstanbul’u işgal ettiler. Bu işgalin ardından İngiltere Musul ve çevresini, Fransa Suriye’yi, İtalya ise Anadolu’nun güney sahillerine asker çıkardı. İzmir başta olmak üzere Batı Anadolu, Rumeli ve Doğu Karadeniz’de Rumlar örgütlenmeye ve çeteler kurup Türklere saldırmaya başladılar. Diğer taraftan Doğu Anadolu’da Erzurum, Van, Bitlis gibi şehirlerle Adana, Maraş, Antep ve Urfa’da Ermeniler örgütlenmeye ve çeteler kurmaya başladılar.
İngilizler’in, yenik devletimize dikte ettirerek imzalattığı uğursuz “Mondros Müterekesi” üzerine, cephelerden Kumandanlarımız, İstanbul’a çağrılmıştır.“Yıldırım Orduları Gurup Komutanı” Mustafa Kemal Paşa, Halep Kuzeyinden Adana’ya gelmiş, oradanda trenle yola çıkarak, 13.11.1918 tarihinde İstanbul’a varmıştır. 9. Orduya bağlı 1. Kafkas Kolordusunda görevli Kazım Karabekir Paşa ise, Tebriz’den ayrılıp trenle Batum’a, oradan da vapur ile, 28. 11.1918 günü İstanbul’a gelmiştir.
KAZIM KARABEKİR PAŞA’NIN ERZURUM’DAKİ 15. KOLORDU KOMUTANLIĞINA ATANMADAN ÖNCE, İSTANBUL’DA MUSTAFA KEMAL PAŞA’YLA GÖRÜŞMESİ
15. Kolordu Komutanlığına atanan Kazım Karabekir Paşa Erzurum’a hareketinden öncesini hatırasında şöyle anlatıyor; 11 Nisan 1919 günü veda ziyaretlerine İstanbul’da başladığını, özellikle eski dostlarım Mustafa Kemal Paşa ile Kurmay Albay İsmet İNÖNÜ’ye vatanın kurtuluşu için düşündüğüm vaziyeti, son defa olarak anlattım. Mustafa Kemal Paşa gözünden ameliyat olmuş Şişli’deki ikametgahında yatıyordu. Yanında ahbablarından birisi de vardı. Mahrem görüşmek isterim dedim. Bunun üzerine bu zatı takdim etti ve yalnız kalmaklığımızı ona anlattı. Bu zat’ın, Ruşen Eşref GÜNAYDIN Bey olduğunu öğrendim. Dışarı çıktı. Mustafa Kemal Paşa’ya şunları söyledim; “Paşam, ben yarın Erzurum’a hareket ediyorum. İstanbul’da ne vaziyette kalırsanız kalınız, bir şey yapmak imkansızdır. Sukut edersek, mahvimiz mukedderdir. Behermahal Anadolu’ya, Ordu başına geliniz; hem de, Şark’a, milletin Kurtuluş anahtarı, Şark’tır, Orada, her şey mümkündür. (yolları noksan, kıyıdan uzak ve kışı uzun olduğundan, mütareke’ye göre İtilaf Devletleri, silah, cephane ve askeri araçları almaya fırsat bulamadığından şark’ta) Ordu’da kuvvetlidir. Halk’da beraber gider.”
“Ben, kati kararımı verdim; Planım, basittir: Milli bir Hükümet teşkili ve Şark vilayetlerini istilaya hazırlanan Ermenistan’ı, bize güzel bir sulh rehinesi olarak elde tutmak; sonra, hadisata göre, Garb’a (Batı Anadolu’da Yunan üzerine) teveccüh etmektir. İstanbul’da, ne siz ve nede kıymetli arkadaşlar, fazla müddet kalmayınız. Başka türlü, Milli birlik ve Milli varlık göstermek imkanı yoktur. ( Çünkü, 13 Kasım 1918’den beri, İtilaf donanması, İstanbul’da demirlemiş; Resmi binalar, işgalde ve Hükümetin icraatına karışılmakta; azgın Rum ve Ermeni azınlığı, itilaf askerlerine kılavuz olup, taşkınlık göstermektedir.) Benim Ahdim: Tek dağ başı mezar oluncaya kadar, uğraşmaktır. İstiklalimizi ve hiç değilse, namusu milletimizi kurtaracak, ancak bu karardır”.
MUSTAFA KEMAL PAŞA’NIN KAZIM KARABEKİR PAŞA’YA VERDİĞİ CEVAP
“ Bu da bir fikirdir; ahval günden güne size hak verdiriyor. Size Muvafakiyet dilerim”. Ben, bunun bir fikir değil kati bir karar olduğunu anlattım: Ordu ve Halk, bu fikir etrafında toplanacaktır. Şarkta Milli Hükümet esaslarını kurduktan sonra, siz Garb’a teveccüh edersiniz. (Şubat-Nisan 1918 arasında, Rus ordusu kalıntıları ve Ermeni kuvvetlerinden, Erzincan, Erzurum, Sarıkamış ve Kars’ı kurtaran, 1. Kafkas Kolordusu Kumandanı olarak, kendisini çok sevdiren Kazım Karabekir Paşa, bu görüşünde çok haklı olduğunu, belirterek) Şark vazifesini, ben deruhde ederim. Eğer Şark’a gelmeyecekseniz, hareketimi, ona göre tanzim edeyim, dedim. Biraz düşündü ve: İyi olayım, sizle mülaki olmaya çalışırım. Vaadini verdi. Ertesi gün 12 Nisan 1919’da, Gülcemal Vapuru ile yola çıktım. 19 Nisan 1919 günü Trabzona gelmiştir. 30 Nisan günü iki otomobille Trabzon’dan Erzurum’a hareket etmiştir, 3 Mayıs Cumartesi öğle üzeri Erzurum’a gelmiştir. 4 Mayıs günü de Erzurum Müdafai hukuk Cemiyeti ile görüşmüştür.( 15. Kolordu Karagahı, eski “İdadi” ve şimdiki” Şair Nefi Ortaokulun da bulunuyordu).
MUSTAFA KEMAL PAŞA’NIN İSTANBUL’DAN SAMSUN’A HAREKETİ
Mustafa Kemal Paşa 16 Mayıs 1919 günü öğle üzeri, 9. Ordu Müfettişi olarak Bandırma Vapuruyla Samsun’a hareket etti. 19 Mayıs 1919 günü Samsun’a, 23 kişilik bir “Ordu Müfettişliği” kadrosuyla gelmiştir. (9’ncu Ordu Müfettişliği, 15 Haziran’dan itibaren, 3’ncü Ordu olarak değişmiştir.) Müfettişlik Mıntıkası: Trabzon, Erzurum, Sivas, (Hakkari dahil) Van vilayetleriyle Erzincan ve Canik (Samsun) Üçüncü Ordu Müfettişliğine bağlanmıştır. İSTANBUL’DAN MUSTAFA KEMAL PAŞAY’LA SAMSUN’A GELEN MÜFETTİŞLİK KADROSO:
1- Dokuzuncu Ordu Müfettişi Mustafa Kemal Paşa
2- Kurmay Başkanı Albay Kázım Beyefendi (General Kázım Dirik. 1880-1941).
3– Sağlık Müfettişi Albay İbrahim Tali Beyefendi (Milletvekili ve Elçi Dr. İbrahim Tali Öngören. 1875-1952).
4- Kurmay Binbaşı Arif Bey (İzmir suikasti davasında İstiklál Mahkemesi’nin kararıyla idam edilen Ayıcı Arif Bey. 1882-1926).
5- Kurmay Binbaşı Hüsrev Bey (Asker ve Büyükelçi Hüsrev Gerede. 1886-1962).
6- Topçu Müfettişi Binbaşı Kemal Bey (Korgeneral Kemal Doğan 1879-1951).
7- Sıhhiye Müfettiş Muavini Binbaşı Refik Bey (Başbakan Dr. Refik Saydam. 1881-1942).
8- Yaver Piyade Yüzbaşı Cevad Efendi (Atatürk’ün Yaveri ve Milletvekili Cevad Abbas Gürer. 1887-1943).
9- Yaver Piyade Yüzbaşısı Mustafa Efendi (Tokat Milletvekili Mustafa Sabri Süsoy. 1876-1934).
10- Piyade Yüzbaşı Ali Şevket Efendi (Gümüşhane Milletvekili Ali Şevket Öndersev. 1884-1940).
11- Piyade Yüzbaşı Mümtaz Efendi (Yüzbaşı Ali Mümtaz Tünay. 1886-1946).
12- Piyade Yüzbaşı İsmail Hakkı Efendi (Başbakanlık özel kalem Müdürü İsmail Hakkı Ede. 1886-1943).
13- Tabib Yüzbaşı Behcet Efendi.
14- Piyade Asteğmeni Hayati Efendi (Cumhurbaşkanlığı Özel Kalem Müdürü Hayati Bey. 1892-1926).
15- Piyade Asteğmeni Arif Hikmet Efendi (Tümgeneral Arif Hikmet Gerçekçi. 1894-1970).
16- Yaver Topçu Üsteğmeni Muzaffer Efendi (Atatürk’ün Emir Subayı ve Giresun Milletvekili Muzaffer Kılıç)
17- Asteğmen Abdullah Efendi.
18- Adli Müşavir Ali Rıza Bey.
19- Tabur Hesap Memuru Rahmi Efendi.
20- Tabur Hesap Memuru Ahmed Nuri Efendi.
21- Katip Faik Efendi (Sağlık Bakanlığı Memuru Faik Aybars. 1880-1945).
22- Yedeksubay Tahir Efendi.
23- Kátip Memduh Efendi (Cumhurbaşkanlığı Memuru Memduh Atasev. 1895-1930’lar).
VİLAYETİ ŞARKİYE MÜDAFAİ HUKUKİ MİLLİYE CEMİYETİ İSTANBUL MERKEZDEN ERZURUM CEMİYETE GELEN TELGRAF
24 Mayıs 1919 tarihli Telgraf’ta; “Asayişin Bozulmaması” ve bu iş için gelen Ordu Müfettişi “Mustafa Kemal Paşa’ya” yardımcı olunması yazıyordu.Yine bu Telgraf’ta; Hükümetin Asayiş meselesini itina etmek vazife ve selahiyetiyle, Vilayeti Şarkiyedeki Orduyu- Hümayun’un Müfettişliğine Mirliva Mustafa Kemal Paşa’nın tayin edildiği yazıyordu.
MUSTAFA KEMAL PAŞA’NIN ERZURUM’A GELECEĞİ OTOMOBİL’E KAZIM KARABEKİR PAŞA’NIN BENZİN GÖNDERMESİ
Mustafa Kemal Paşa Samsun’dan Amasya, Sivas ve ordanda Erzurum’a dört otomobille gitmiştir. Araçların benzini yetersiz olduğundan, Kazım Karabekir Paşa’dan, Telgrafta benzin istemektedir. Şimdi eldeki bir miktar benzinle, Sivas ve oradan belki Erzincan’a kadar gitmek mümkündür. Dört otomobile yetecek kadar benzinin, Erzurum’dan, Erzincan’a gönderilmesi icab etmektedir. Kazım Karabekir Paşa; 350 kilo benzini, 25 Haziran 1919 tarihinde Erzurum’dan Erzincan’a yola çıktığını Telgrafla bildirmiştir.
MUSTAFA KEMAL PAŞA’NIN ERZURUM’A HAREKETİ
3. Ordu Müfettişliğinin kalan kadrosuyla (9’ncu Ordu Müfettişliği,15 Haziran’dan itibaren 3’ncü Ordu olarak değişmiştir.) 26 Haziran 1919’da Amasya’dan Tokat’a gelip geceyi burada geçirdik. 27 Haziran’da, 6 saatlik bir otomobil yolculuğuyla, Tokat’tan Sivas’a geldik. Sivas’ta gerekli talimatları verdikten sonra; (bu gece yanıma çağırıp konuştuğum; Emekli Kurmay Albay ve Eski Kayseri Milletvekili, Elazığ Valisi Kayserili Feyzioğlu Ali Galib Bey ile konuşup, onu paylamam/fırçalamam yüzünden) hiç uyumadan geçen 27/28 haziran gecesinin sabahı Ramazan Bayramı arifesinde Sivas’tan Erzurum istikametine hareket edildi.
ERZURUM NARMAN İLÇESİ PIRTANOS/ÇİMENLİ KÖYÜN’DEN HAŞİMOĞLU İSA BEY
Türk Tarih Kurumu Kütüphane’sinde bulunan, Cafer Bey’in basılmamış hatıraları: (Y.643) nolu kitapta belirttiği ve1914 yılında yapılan Sarıkamış Savaşı hemen öncesi Rusya’ya görevli olarak gönderilen, Teşkilatı Mahsusa Mensubu ve Müfreze Komutanı Horasan İlçesi Mollamelik Köyü nüfusuna kayıtlı Yüzbaşı, Haşimoğlu İdris Bey’in Ermeni ajanlarının bildirmesi üzerine yakalanıp Rusya’da şahadete ulaşması ve savaş sonrası, Rusların Erzurum’a kadar ilerleyip ele geçirmeleri üzerine, Horasan ilçesi Mollamelik Köyün’deki ve Narman İlçesi Çimenli/Pırtanos Köyünde ikamet eden Haşimoğlu sülalesi mensupları Sivas ili Gemerek ilçesi Dendil Köyü’ne göç etmişlerdir. İdris Bey’in görevi, 1915 yılında Padişah Fermanıyla Narman İlçesi Çimenli/Pırtanos Köyün’den amcasının oğlu olan ve Erzurum’dayken kendi Müfrezesinde görev yapan, İsa Bey’e verilir, İsa Bey Sivas ili ile Samsun ili arasında kalan hattın asayişini sağlamak üzere emrindeki 300 kişilik silahlı gücüyle görevlendirilir. 1919 yılında Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk’ün Samsun’a çıkışı sonrasında emrindeki Müfrezesiyle kendisini karşılayarak, Amasya, Tokat, Sivas’a, gidişlerinde kendilerine muhafızlık etmişlerdir.
MUSTAFA KEMAL PAŞA’NIN ERZURUMDA KARŞILANMASI
Kazı Karabekir Paşa Hatırasında; Erzurum Valisi Münir AKKAYA görevden alınmıştı. Erzurum’da kalmasını istemem üzerine, Erzurum’da bulunuyordu. Görevden alınmış olan Bitlis Valisi Mazhar Müfid KANSU Trabzon üzeri İstanbul’a gitmek için 19 Haziran’dan beri Erzurum’da bulunuyordu. 3 Temmuz 1919 günü Mustafa Kemal Paşa ve Hüseyin Rauf Orbay Bey Erzurum’a geldiler. Erzurum’un batısında 17 kilometre mesafede bulunan Ilıca’da; Erkanıharbiyemle ve 15 gündür azledilmiş olan eski Erzurum Valisi Ahmed Münir AKKAYA; 19 Haziran’dan beri Erzurum’da bulunan Bitlis Valiliğinden azledilmiş Kastamonu’lu Mazhar Müfid KANSU; Vilayeti Şarkiye Müdafai Hukuk Milliye Cemiyeti Erzurum Şubesi Reisi Kadı ve Erzurum Mebusu Naibzade Mehmed Raif DİNÇ Hoca ve Vilayeti Şarkiye Müdafai Hukuk Milliye Cemiyeti Erzurum Şubesi İdare Heyeti Azası, Emekli Binbaşı Edirneli Süleyman; Vilayeti Şarkiye Müdafai Hukuk Milliye Cemiyeti Erzurum Şubesi İdare Heyeti Azası, Emekli Binbaşı Erzurumlu “ Küçük” lakablı Kazanasmazoğlu Kazım YURDALAN; Albayrak Gazetesi ve Albayrak ilk Mektebi Müdürü, Kiğılı Süleyman Necati GÜNERİ, Erzurum Künbet Köylü Avukat Gençağazade Hüseyin Avni ULAŞ, Vilayeti Şarkiye Müdafai Hukuk Milliye Cemiyeti Erzurum Şubesi Cemiyetinin Katibi, Erzurumlu Dursunbeyzade Mehmed Cevat DURSUNOĞLU ile birlikte), ikindi vakti istikbal ettim.
MUSTAFA KEMAL PAŞA İLE ERZURUM’A GELENLER:
1– Müfettişlik Erkanıharbiyye Reisi, Manastırlı Miralay Kazım DİRİK
2- Erkanıharbiye Binbaşısı Hüsrev GEREDE
3- Doktor Miralay İbrahim Tali ÖNGÖREN
4- Binbaşı Doktor İbrahim Refik SAYDAM
5- Yaver Mülhak Zabitleri Yaver Muzaffer ve Yaver Cevat Abbas GÜRER
6- Deniz Harbiye Miralaylığından Emekli Eski Bahriye Nazırı Hüseyin Rauf ORBAY
7- Kocaeli Eski Mutasarrıfı Sancak yöneticisi İbrahim Süreyya Yiğit
MUSTAFA KEMAL PAŞA’NIN ERZURUM’A GELDİĞİ 3 TEMMUZ 1919 GÜNÜ’NÜNDEN BİR GÜN SONRA CEMİYET ÜYELERİYLE TOPLANMASI
Mustafa Kemal Paşa, 4 Temmuz günü Hüseyin Rauf ORBAY, İzmit sabık (eski) Mutasarrıfı İbrahim Süreyya YİĞİT, Beylerle beraber, Vilayeti Şarkiye Müdafai Hukuk Milliye Cemiyetinin binası olan Vuslat ERVERDİ’nin, Havuzlu Han’ın arka tarafında bulunan evinin güney’e bakan büyük odasında toplandılar.
MUSTAFA KEMAL PAŞA’NIN ASKERLİKTEN İSTİFA ETMESİ
8 Temmuz 1919 günü akşamı, Padişah emri olarak Mabeyn’den/Saray’dan Mustafa Kemal Paşa’ya gelen Telgraf’ın sonunda şunlar yazıyor: “ Dairei Harbiyyece” azlinizin yapılması, “ Nezdi Ali’ de (Padişah-katında) Tecviz (uygun bulunmadığından) edilmediğinden; Harbiye Nezaretinde bir iki ay müddetle tebdilihava istenilerek; ahval tavazzuf ve sulh takarrur edinceye kadar, ihtiyarda bulunacak bir şehir ve kasaba’da istirahat eylemeleri, en muvaffık suret olarak, tahattur buyurulmaktadır. Bu durum üzerine, 7 Temmuzu 8 Temmuza bağlayan gece saat 23:45’de askerlikten istifa ettiğini belirten Telgrafı, İstanbul’a çektiler. Mustafa Kemal Paşa Askerlikten istifa ettikten sonra, 10 Temmuz 1919 günü öğleden sonra saat dörtte, o zaman 12 Mart 1918 Erzurum’un kurtuluşundan az önce Ermeniler tarafından yakılmış olduğundan (Eski Adliye ve Vilayet konakları) Müstahkem Mevki Karargahı olan Cumhuriyet Caddesinde bulunan (Cimcime Sultan Künbeti karşısındaki) Dursun CİNİSLİ’nin oturduğu (iki katlı yerli kargir yapı) evde, İlk Heyet toplantısı yapıldı. 8 kişinin oturabileceği basit bir masanın etrafında, toplandık. Mustafa Kemal Paşa’nın arkası kuzeydeki pencereye dönük olarak masanın baş tarafında oturdu. Bir tarafında, Cemiyetin Reisi Raif DİNÇ Efendi, diğer tarafında da Kazım Karabekir Paşa yer aldılar. Rauf Bey’le bizde boş kalan yerlere oturduk. (Cevad DURSUNOĞLU anlatıyor; Milli Mücadele Erzurum kitabı,S.92-94)
MUSTAFA KEMAL PAŞA’NIN VİLAYETİ ŞARKİYE MÜDAFAİ HUKUK MİLLİYE CEMİYETİ ERZURUM ŞUBESİ’NİN BAŞINA GEÇMESİ’NİN TEKLİFİ
9 Temmuz 1919 günü; artık sivil olan Mustafa Kemal Paşa’ya, 10 temmuz 1919 günü Vilayeti Şarkiye Müdafai Hukuk Milliye Cemiyeti Erzurum Şubesi Cemiyetinin; Reisliğine;
a-Heyet idare Reisi Mehmed Raif DİNÇ Bey
b-İdare Heyeti Azalarından, Mütekaaid/ Emekli Binbaşı Süleyman Bey
c- İdare Heyeti Azalarından, Mütekaaid/ Emekli Binbaşı Kazım YURDALAN Bey
d- İdare Heyeti Azalarından, Albayrak Gazetesi Müdürü, Necati GÜNERİ Bey
e- İdare Heyeti Azalarından, Dursunbeyzade Mehmed Cevad DURSUNOĞLU Bey, teklif yazısı yazarak, Cemiyetin başına Mustafa Kemal Paşa’nın, İkinci Reisliğede Hüseyin Rauf Bey’in; geçmesi, teklif yazısını Mustafa Kemal Paşa’ya gönderdiler.
ERZURUM’A GELECEK OLAN KONGRE MÜMESİLLERİN İHTİYAÇLARININ KARŞILANMASI İÇİN, ERZURUM HALKINDAN YARDIM TOPLANMASI
Erzurum, 42 mahalle ve 9 mıntıkaya ayrılmıştır. Bu mahallelerinin mıntıkalarından, dışarıdan gelecek Kongre Mümessillerinin yemek masrafları için toplanacak paralar ile yatak takımı ve sofra malzemesini emanet alacaklar:
Birinci Mıntıka: Kazanasmazoğlu Emekli Binbaşı Kazım YURDALAN Bey
İkinci Mıntıka: Emekli Vilayet Evrak Müdürü Maksut KAPIKAYA Bey
Üçüncü Mıntıka: Kırbaşzade Fevzi KIRBAŞ Bey
Dördüncü Mıntıka: Emekli Binbaşı, Edirneli Hatunoğlu Süleyman Efendi
Beşinci Mıntıka:Kemhan Mahallesin’den Bakkal Mehmed Ağa, Bezzaz (kumaş tüccarı) Tahir Efendi, Cedid (Yenimahalle) İmamı Rıza Efendi
Altıncı Mıntıka: Avukat Mesud SAKARYA Bey
Yedinci Mıntıka: Hacı-Recebefendizade Hacı-Hafız ÇORAPSIZ Bey
Sekizinci Mıntıka: Namıkefendizade Ahmed Mümtaz ERVERDİ Bey
Dokuzuncu Mıntıka: Belediye Reisi Zakir DUMLU Bey
Dokuz Mıntıkadan emanet alınan, yatak ve yemek takımları ile eşyanın Cetveli: Altıncı mıntıka, yıkık ve yoksul kimselerin yeri olmadığından, hiçbirşey alınmak istenmemiştir. Yemek takımlarının sayıları yazılmışsa da, Onbeşinci Kolordumuzdan yeterince emanet alındığından, yazılanların üzerleri çizilmiştir. ayrıca; Her şube, ücretli olarak eli ayağı
temiz ve namuskar bir hizmetçi, tayin edecektir.
|
Mıntıka Nosu |
Yorgan |
Döşek |
Çarşaf |
Yatak |
Sandalye |
Masa |
Lamba |
Yemek Tabağı |
Çatal-Kaşık Bıçak |
Peçete |
Sofra Örtüsü |
Su Bardağı |
Su Sürahisi |
|
Birinci Mıntıka |
12 |
12 |
12 |
24 |
12 |
3 |
5 |
36 |
12 |
12 |
5 |
12 |
3 |
|
İkinci Mıntıka |
12 |
12 |
12 |
24 |
12 |
3 |
5 |
36 |
12 |
12 |
5 |
12 |
3 |
|
Üçüncü Mıntıka |
24 |
24 |
24 |
48 |
24 |
3 |
5 |
60 |
24 |
24 |
5 |
24 |
6 |
|
Dördüncü Mıntıka |
24 |
24 |
24 |
48 |
24 |
3 |
5 |
60 |
24 |
24 |
5 |
24 |
6 |
|
Beşinci Mıntıka |
24 |
24 |
24 |
48 |
24 |
3 |
5 |
60 |
24 |
24 |
5 |
24 |
6 |
|
Altıncı Mıntıka |
– |
– |
– |
– |
– |
– |
– |
– |
– |
– |
– |
– |
– |
|
Yedinci Mıntıka |
6 |
6 |
6 |
12 |
6 |
3 |
– |
12 |
6 |
6 |
– |
12 |
3 |
|
Sekizinci Mıntıka |
6 |
6 |
6 |
12 |
6 |
3 |
2 |
12 |
6 |
6 |
– |
12 |
3 |
|
Dokuzuncu Mıntıka |
12 |
12 |
12 |
24 |
12 |
3 |
– |
24 |
12 |
12 |
– |
12 |
3 |
Erzurum’un, 42 Mahallesi’nin 9 Mıntıkaya ayrıldığını ve her mıntıkadan toplanacak teberru miktarı lirayı göstereren cetvel. 04.07.1919 tarih (Üçüncü Mıntıka kayıtları yoktur.)
|
Birinci Mıntıka |
Lira |
İkinci Mıntıka |
Lira |
Dördüncü Mıntıka |
Lira |
|
Gez Mahallesi |
200 |
Şeyhler Mahallesi |
100 |
Habibefendi Mahallesi |
200 |
|
Mumcu Mahallesi |
100 |
Çırçır Mahallesi |
50 |
Taşmescid Mahallesi |
75 |
|
Muratpaşa Mahallesi |
100 |
Yoncalık Mahallesi |
300 |
Kavak Mahallesi |
75 |
|
Dere Mahallesi |
100 |
Sultanmelik Mahallesi |
100 |
Veyisefendi Mahallesi |
100 |
|
Vaniefendi Mahallesi |
250 |
Toplam |
550 |
Hacıcuma Mahallesi |
50 |
|
Toplam |
800 |
Toplam |
500 |
||
|
Beşinci mıntıka |
Lira |
Altıncı Mıntıka |
Lira |
Yedinci Mıntıka |
Lira |
|
Kemhan Mahallesi |
30 |
Eminkurbu Mahallesi |
Alipaşa Mahallesi |
150 |
|
|
Cedid-(Yeni) Mahalle |
75 |
Abdurahmanağa Mahallesi |
Aliağa Mahallesi |
100 |
|
|
Dervişağa Mahallesi |
250 |
Kavak Mahallesi |
Topçuoğlu Mahallesi |
100 |
|
|
Yeğenağa Mahallesi |
50 |
Toplam |
Üç mahalle 100 lira |
Toplam |
350 |
|
Köseömerağa Mahallesi |
100 |
||||
|
Kasımpaşa Mahallesi |
200 |
||||
|
Toplam |
705 |
||||
|
Sekizinci Mıntıka |
Lira |
Dokuzuncu Mıntıka |
Lira |
||
|
Karakilise Mahallesi |
50 |
Lalapaşa Mahallesi |
20 |
||
|
Boyahane Mahallesi |
50 |
Camiikebir Mahallesi |
200 |
||
|
Bakırcı Mahallesi |
20 |
Esadpaşa Mahallesi |
100 |
||
|
Zeynel Mahallesi |
50 |
Caferiye Mahallesi |
100 |
||
|
Ayazpaşa Mahallesi |
100 |
İbrahimpaşa Mahallesi |
50 |
||
|
Feyziye Mahallesi |
50 |
Kuloğlu Mahallesi |
50 |
||
|
Mirzamehmed Mahallesi |
150 |
Toplam |
520 |
||
|
Toplam |
470 |
||||
|
Yekun Toplam |
5695 |
ELAZIĞ VALİ’SİNİN, MÜMESSİLLERİN KONGREYE GELMESİNİ ENGELLEMESİ
Elazığ Valisi Ali Galib Bey (Emekli Kurmay Albay Kayseri’li Feyzioğullarından Eski Mebus), Elazığ ve Malatya ve Arabkir, Eğin (Kemaliye), Arga (Akçadağ), Malatya, Keban-Madeni (Keban), ve Khozat (Dersim/Tunceli) bu altı ilçeden gelecek Mümesillerinin Erzurum’a Kongreye gelmelerine engel olmuştur.
KAZIM YURDALAN VE CEVAD DURSUNOĞLU’NIN CEMİYET ÜYELİĞİNDEN İSTİFALARI
20 Temmuz 1919 tarihinde, Erzurum Mümessilleri; M. Cevad DURSUNOĞLU ve Kazanasmazoğlu Kazım YURDALAN Beyler, Yerlerini; Mustafa Kemal Paşa ve Rauf ORBAY Bey’e bırakmak üzere, Umumi Erzurum Kongresi üyeliğinden istifa etmişlerdir. (Vilayeti Şarkiye Müdafai Hukuk Milliye Cemiyeti Erzurum Cemiyeti Başkanlığına 20/7/1919 tarihli dilekçe verip istifa etmişlerdir.) 21 Temmuz günü, Cevad DURSUNOĞLU Bey yeniden Hasankale’den Kongre azası seçtiriliyor. Kazım YURDALAN Bey’de Tortum’dan seçilen Kırbaşzade Fevzi Bey’in yerine seçilmiştir.
ERZURUM KONGRESİNİN AÇILIŞI VE BAŞKAN SEÇİMİ
23 Temmuz 1919 tarihinde, Vilayeti Şarkiye Müdafai Hukuk Milliye Cemiyeti Erzurum Şubesi İdari Heyeti Reisi “Mehmed Rauf Dinç” Efendi en yaşlı Mümessil olarak kongrenin açılış konuşmasını yapmıştır. Erzurum Kongresi’nde ilk gün hazır bulunan “45 Mümessilden Başkanlık seçimi için alınan reylerin dökümü”
a- Mustafa Kemal Paşa: 38-oy
b- Hoca Raif Efendi: 2-oy
c- Trabzonlu Servet Siret ONKUN: 1-oy
d- Müstenkif (Çekimser): 4-oy
Böylece; Mustafa Kemal Paşa, 14 gün sürecek olan Erzurum Kongresine: 38 oyla Reis seçilmiştir. Reis seçilen Mustafa Kemal Paşa açılış konuşmasını yapmıştır. Açılış Duasını; Şiran Müftüsü Hasan Fahri POLAT Efendi yapmıştır.
MUSTAFA KEMAL PAŞA’NIN KONGRE’NİN İLK GÜNÜ OTURUMUNA ASKERİ KIYAFETLE GELMESİNE İTİRAZ
Kongrenin ilk günü sivil elbiseli değilde; Mirliva (Tümgenaral) kıyafeti ve “Yaveri Hazreti Şehriyari” yaldızlı kordonu ile kongreye gelen Mustafa Kemal Paşa’ya, Trabzon Vilayeti Mümessillerinin yaptıkları itirazlar üzerine, Mustafa Kemal 24 Temmuz günki Kongreye sivil elbise bulup giyerek gelmiştir. Kazım Karabekir Paşa’nın Kongrenin İlk günüyle ilgili Hatıralarından: Kongre’ye, Mustafa Kemal Paşa Reis seçiliyor. Başkanlık kürsüsüne, Mirliva üniforması ve Padişah (yaveri) kordonuyla çıkması, münasebetsiz bir muameleye, kendilerini maruz bırakıyor: Gümüşhane Murahhası/Mümessili (Galatasaray mezunu) Kadirbeyoğlu Zeki Bey, Başkanlık kürsüsündeki Kemal Paşa’ya (rica yollu) hitabla: Paşa Hazretleri evvela arkanızdaki elbisenizi ve göğsünüzdeki kordonunuzu çıkarında, sonra Riyasete/Başkanlığa başlayın. Tahakkümden korkuyoruz demiştir. Kemal Paşa’da, tabiki müşkil/güç bir vaziyette kalıyor; o akşam üniformayı atmaya mecbur oldu.
ALBAYRAK GAZETESİNİN; ERZURUM İSMİNİ YÜCEYURT OLARAK YAZMASI
Erzurumda haftada iki gün çıkan Albayrak gazetesinin sahibi ve Başyazarı Süleyman Necati Güneri Bey’dir. İzmir’in işgali ve Yunan mezalimin acısıyla, bu gazetede, “Erzurum” yerine, “Rum” adına nefretinden, baskı yerini (6 ay boyunca) “Yüceyurt” olarak göstermiştir.
Mustafa Kemal Atatürk’ün Erzurum’a gelişlerinin 6. gününde (9 Temmuz 1919) Mondros mütarekesi uygulamalarını denetlemek üzere Erzurum’a gelen, Türk düşmanı İngiliz Hariciye nazırı Lord Gürzo’nun yeğeni Albay Ravlinson’u karşısında bulmuştur. İtilaf devletlerinin temsilcisi Albay Lavrinson, Kongrenin yapılmamasını Mustafa Kemal Atatürk’ten istemiş, Atatürk’ün cevabı şöyle olmuştur. “Kongrenin açılışı için milletçe karar alınmıştır. Kongre muhakkak toplanacak ve gününde olacaktır.”
ERZURUM KONGRESİNE KATILAN 62 MÜMESSİL ve KATILAMAYAN MÜMESSİLLER
A-ERZURUM VİLAYETİ ( Erzurum, Bayburt, Ağrı, illerimiz ile Yusufeli, Kiğı ilçeleri dahil Mümessiller/Delegeler)
1- Erzurum/Merkez Kazası: Mustafa Kemal Paşa, Üçüncü Ordu Müfettişliğinden kendi isteğiyle ayrılmıştır.
2- Erzurum/Merkez Kazası Hüseyin Rauf OBAY Bey, Deniz Kurmay Albayı, Eski Bahriye Nazırı
3- Erzurum/Merkez Kazası: Naibzade “Hoca” lakablı Mehmed Raif DİNÇ Efendi, Hoca, Eski Mebus,
4- Beyazıt Sancağı/Merkez: Künbetli Gençağazade Hüseyin Avni ULAŞ Bey, Avukat
5- Bayburt Kazası: Abdullahağazade Zahid Bey, Maliye Katibi, Belediye Reisi
6- Bayburt Kazası: Alemdarzade Mehmet Tevfik ÇORUH Bey, Avukat
7- Diyadin Kazası: Emekli Yüzbaşı Erzurumlu İsmail Hakkı NALBANDOĞLU Bey, Tacir
8- Diyadin Kazası: Mustafa SABUNCUOĞLU Efendi, Tacir
9- Eleşgirt Kazası: Maksut KAPIKAYA Bey, Emekli Vilayet Evrak Müdürlüğünden Emekli
10- Hasankale/Pasinler Kazası: Dursunbeyzade Mehmed Cevat DURSUNOĞLU, Muallim
11- Hasankale/Pasinler Kazası: Kağızmanlı Firuzbeyzade Battal EYİGÜN Bey, PTT Müdürü, Tacir
12- Hınıs Kazası: Alaeddinbey/Paşazade Mehmet Celalettin Bey, Dava Vekili
13- İspir Kazası: Cemal AKSU, Çiftçi
14– Karakilise (Ağrı il Merkezi, Karaköse) Kazası: Kiğılı Süleyman Necati GÜNERİ Bey, Muallim, Hukukçu, Gazeteci
15– Kiğı Kazası: Mirüveyzade Kahraman Sabri YAZICI Efendi, Nahiye Müdürü
16– Kiğı Kazası: Yazıcızade Mehmed Said Bey, Nüfus Memuru, Nahiye Müdürü
17– Narman Kazası: Hayribeyoğulları’ndan Said ÖZLÜTÜRK Bey, Nahiye Müdürü
18- Tercan Kazası:Namıkefendizade Ahmet Mümtaz ERVERDİ Bey, Çiftçi
19- Tortum Kazası: Kazanasmazlar’dan “Küçük” lakablı Kazım YURDALAN Bey, Emekli Binbaşı
20– Yusufeli/Kiskim Kazası: Ahmed YARALI Efendi, Çiftçi
B–TRABZON VİLAYETİ (Rize, Trabzon, Ordu, Giresun ve Gümüşhane illerini içine alıyordu. Mümessiller/Delegeler)
1– Trabzon/Merkez Kazası: Abanoszade Hüseyin Avni Bey, Emekli Kaymakam
2- Trabzon/Merkez Kazası: Hacısalihoğlu Servet Siret SALİHOĞLU, Eski Mebus
3- Akçaabat/Polathane Kazası: Serdarzade Hasan Remzi SERDAROĞLU Efendi, Çiftçi, Tütüncü Taciri
4- Giresun Kazası: Kitabcızade İbrahim Hamdi/Muhsin ELGEN Bey, Elektrik Mühendisi, Şair, Gazeteci
5- Giresun Kazası: Duydukzade Dr. Ali Naci DUYDUK Bey, Doktor, Şair, Gazeteci
6- Gümüşhane ve Torul, Kadirbeyoğlu Zeki Bey, Eşraftan Tacir
7- Kelkit Kazası: Müftü Hafız Osman Nuri Efendi
8- Maçka Kazası: Eyyubizade Mehmed İzzet Bey, Eski Mebus
9- Of Kazası: Müftü-Müderris Hafız Yunus Sıdki BULUT
10- Ordu Kazası: Hasan Hilmi KORAL Efendi, Avukat
11- Rize/Merkez Kazası: Gençağaoğlu (Abaza) HafIz İsmail Hakki Efendi, Dava Vekili
12- Rize/Merkez Kazası: Hemşinli Muallim-Avukat Gazeteci Memişoğlu Mehmed Necati Hoca MEMİŞOĞLU Bey
13- Sürmene Kazası: Eyübzade Ömer Fevzi EYUBOĞLU Bey, Avukat, Gazeteci
14- Sürmene Kazası: Kulaçzade Ahmed Efendi, Polis, Reji İdaresi Memuru
15- Şiran Kazası: Poladoğlu Hasan Fahri Polat Efendi, Müftü
16- Tirebolu Kazası: Yusuf ziya ŞİŞMAN Efendi, Emekli Nahiye Müdürü
17- Vakfıkebir Kazası: Kellecioğlu Hafız Abdullah Hasib ATAMAN Bey, Müderris
C- SİVAS VİLAYETİ (Sivas, Amasya, Karahisarişarki ve Tokat sancakları Mümessiller/Delegeler)
1- Sivas/Merkez Kazası: Moralizade Mehmed Fazlullah Efendi, Şair, İdadi Müdürü
2- Sivas/Merkez Kazası: Mütevellizade Yusuf Ziyaeddin BAŞARA Bey, Vilayet İaşe Müdürü
3- Alucra Kazası: Payaszade Haci-Hüseyin Hüsni Efendi, Emekli Nahiye Müdürü
4- Amasya/Merkez Kazası: İbrahim Süreyya YİĞİT Bey, Kaymakam
5- Divriği Kazası: Müftü Hayrullah Efendi
6- Karahisarşarki (Şebinkarahisar) Kazası: Dr. Mahmut Cemil ŞENCAN Bey
7- Koyluhisar Kazası: Çadırcızade Ali Bey
8- Mesudiye Kazası: Serdarzade Mehmet MUSTAFA Efendi, Eski Mebus
9- Niksar Kazası: Mehmed Şeref Efendi
10- Reşadiye Kazası: Haci Mehmet Sırri KAYMAZ Efendi, Emekli Alay Katibi
11- Suşehri Kazası: Çeçenzade İsmail Hakkı Efendi, Çiftçi
12- Tokat Kazası: Mehmet Rifat ARKUN Bey, Tahrirat Müdürü
13- Zara (Koçgiri) Kazası: Emekli Yüzbaşı Recep Efendi
D- ERZİNCAN SANCAĞI MUTASARRIFLIĞI MÜMESİLLERİ/DELEGELERİ
1- Erzincan/Merkez Kazası: Nakşibendi Şeyhi Hacı Ahmed Fevzi Efendi
2- Erzincan-Merkez Kazası: Osman Fevzi Topçu Efendi, Müftü
3- Kuruçay Kazası: Müftü, Mehmet Şevki Efendi, Refahiye doğumludur.
4- Pülümür (Koziçan) Kazası: Emekli Komiser Abbas Necati Efendi
5-Refahiye Kazası: Taha Kemaleddin, Telgraf Memurluğundan Emekli, Çiftçi
6- Refahiye Kazası:Talat Bey
E-BİTLİS VİLAYETİ (Merkez, Muş, Siirt, kısmen Şırnak ve Genç/Bingöl dahil) MÜMESİLLER/DELEGELER
1- Bitlis/Merkez Kazası: Emekli Binbaşı Süleyman Bey
2- Bitlis Merkez Kazası: İsmail Efendi.
3- Siirt/Merkez Kazası: Müderris Hafız Mehmet Cemil AYDIN Efendi, Kuranı Kerim Hocası
4- Siirt/Merkez Kazası: Hacırecebzade Hafız Mehmed Hilmi ÇORAPSIZ, Vaiz, İmam
F-VAN VİLAYETİ (Hakkari dahil) MÜMESİLLER/DELEGELER
1-Vilayet Adına: Saidefendizade Cazim ABUŞOĞLU Bey, Vilayet İdare Heyeti Azası
2- Vilayet Adına:”Hocazade” Osman Tevfik Bey, Tacir
G- ERZURUM KONGRESİNE GELEMEYEN MÜMESİLLER/DELEGELER
1-Nahçıvan: Hacı Cebbar KÖMEK Bey, Tacir
2-Ardahan Sancağı Merkezi: Khamşioğlu Rasim ACAR Bey
3-Kağızman Kazası: Ali Rıza ATAMAN Bey
4-Kars -Merkez Kazası: Piroğlu Fahreddin ERDOĞAN Bey
5- Sarıkamış Kazası: Kubadoğlu Bekir SıdkI KUBAT Bey
H- SEÇİLİP GELMELERİ ENGELLENEN MÜMESİLLER/DELEGELER
ELAZİZ VİLAYETİ (Malatya, Adıyaman, Dersim dahil) MÜMESİLLER/DELEGELER
1-Elaziz Merkez Kazası: Elaziz M.H.M.C ve Türkocağı Reisi Dr. Nazım Bey, Göz Hekimi
2- Elaziz Merkez Kazası: Keban Madeni Eşrafından Hüsni Bey
3-Arabgir Kazası: Ahmed Hilmi Efendi
4-Arga (Akçadağ) Kazası: M.H.M.C Reisi Hüseyin Efendi
5- Harput Kazası: Perçenç (Yeni adı: Akçakiraz) Köylü, Mütekaid (Emekli) Tabur Katibi Sırrı Efendi,
6-Keban Kazası: Mütekaid (Emekli) Yüzbaşı Ali Efendi
7-Keban Kazası: M.H.M.C Reisi Mustafa Efendi
8-Malatya/Merkez Kazası: M.H.M.C Reisi Hüseyin Bey
9- Malatya/Merkez Kazası: Muhabere (PTT) Memuru Vehbi Efendi
10- Malatya/Merkez Kazası: Alagözzade Tahsin Efendi. Birinci Meclise Malatya Milletvekili seçildi. 6 Temmuz 1920’de vefat etti. (TBMM Birinci Dönem Albümü)
I-DİYARBEKİR VİLAYETİ (Şimdiki Diyarbakır ile Mardin İlleri, Siverek ve Palu Kazaları dahil) MÜMESİLLER/DELEGELER
1-Diyarbakır/Merkez Kazası: Müftü Hacı İbrahim Efendi (Milletvekili Şeref ULUĞ’un Babası)
2- Diyarbakır/Merkez Kazası: Cemil Paşazade Kasım CEMİLOĞLU Bey
3-Mardin/Merkez Kazası: Mütevellizade Hüseyin Hüsni Bey
4- Mardin/Merkez Kazası: Sırriefendizade Hasan Bey
5-Nusaybin Kazası: Seyyadzade Abdulkadir Efendi
6-Silvan Kazası: Hüsnü Bey
7-Siverek Kazası: Ramazan Efendi
8-Savur Kazası: Dr. Necati BEŞKARDEŞ
ERZURUM KONGRESİ PROĞRAM ENCÜMENİ SEÇİMİ
Erzurum Kongresi, “Program Encümeni” seçimine, 37 kişi katılmış en çok oyu alan 15 kişi, Encümen’e seçilmişlerdir.
1- Erzurum; Naibzade, Kadı, Hoca, Mehmed Raif DİNÇ Efendi: 43 oy
2- Erzurum; Hüseyin Rauf ORBAY Bey: 43 oy
3- Karakilise (Ağrı); Süleyman Necati GÜNERİ Bey: 43 oy
4- Trabzon; Hacısalihoğlu Servet Bey: 42 oy
5- Bayburt; Alemdarzade Mehmed Tevfik ÇORUH Bey: 41 oy
6- Rize; Hemşinli Memişoğlu Hoca Mehmed Necati Bey: 35 oy
7- Sürmene; Eyyubizade Ömer Fevzi Efendi: 33 oy
8- Sivas; Mütevellizade Yusuf Ziyaeddin BAŞARA Bey: 33 oy
9- Van; (Gümrük Mütevellileri’nden) Cazim ABUŞOĞLU Bey: 32 oy
10- Sivas; (Mur-Alibabazade Mehmed) Fazullah MORALİ Efendi: 30 oy
11- Bitlis; Emekli Binbaşı, Edirneli, Hatunoğlu Süleyman Bey: 29 oy
12- Şebinkarahisar; Mumcanoğlu Dr. Mahmud Cemil ŞENCAN Bey: 28 oy
13- Mesudiye; Serdarzade Mehmed Mustafa Efendi: 27 oy
14- Gümüşhane; Kadirbeyzade Zeki KADİRBEYOĞLU Bey: 25 oy
15- Erzincan; Nakşibendi Şeyhi Hacı Ahmed Fevzi Efendi: 24 oy
ERZURUM KONGRESİ NİZAMNAME ENCÜMENİ’NE SEÇİLEN DOKUZ MÜMESSİL
1- Maçka: Eyyübzade Mehmed İzzet Bey: 45 oy
2- Trabzon: Hacısalihoğlu Servet Bey: 43 oy
3- Erzurum:Mustafa Kemal Paşa: 42 oy
4- Tortum: Kazanasmazoğlu Kazım YURDALAN Bey: 42 oy
5- Gümüşhane: Kadirbeyzade Zeki Bey: 35 oy
6- Tokat: (Kabadayı lakablı) Mehmed Rıfat Bey: 29 oy
7- Erzurum: Hüseyin Rauf ORBAY Bey: 28 oy
8– Sivas: Mütevellizade Yusuf Ziya Bey: 28 oy
9- Erzincan: Şeyh Hacı Ahmed Fevzi Efendi: 22 oy
ERZURUM KONGRESİNİN TOPLANMADIĞI GÜNLER VE NEDENİ
30 Ağustos 1919 günü, Mustafa Kemal Paşa ve Hüseyin Rauf Bey’in, Erzurum’da yakalanarak İstanbul’a gönderilmeleri için, Vekiller Heyeti’nin (Bakanlar Kurulu) kararını, Vilayet ve Ordu Müfettiş Vekilliği’nin (Ordu Müfettişi Vekili ve 15. Kolordu Komutanı Kazım Karabekir Paşa’dır.) bu emri uygunsuz bularak, yerine getirmeyişi nedeniyle, bu günde, Kongre toplanmamıştır.(Yine: Hafta Tatili, 1934 yılına kadar “Cuma” günü olduğundan, Kongre 25 Temmuz ve 1 Ağustos 1919 tarihleri Cuma’ya geldiği için toplanmamıştır. Kongre: 14 gün sürmüştür.)
MUSTAFA KEMAL PAŞA VE HÜSEYİN RAUF ORBAY BEY’İN DERDEST EDİLİP İSTANBUL’A GÖNDERİLMESİ İÇİN İSTANBUL’DAN GELEN TELGRAF
MECLİSİ VÜKELA MÜZAKERATINA MAHSUS ZABITNAME Defteri
SIRA NUMROSU:358. Tarihi: 30 Şevval Sene 1337/29 Temmuz Sene 1335 (1919) TEBLİĞ OLUNDUĞU DEVAİR: Hariciyye, Harbiyye, Dahiliyye (Nezaretleri). TARİHİ TEBLİĞİ: 29 Temmuz 335 (1919 Salı)
(Meclisi Vükela “Bakanlar Kurulu Kararı”):
Mustafa Kemal ve Hüseyin Rauf Bey’lerin, Hükümetin Mukarrerat ve Tebligatına muhalif hareket ve tahrikatta devam ve ısrar etmekte oldukları, imzaları altında (9 ve 10 Temmuz 1919’da Erzurum’da) neşreyledikleri “Beyannameler”le, mahallelerinden vukuu bulan işaretten anlaşılmasına binaen; Mumaileyhümanın, hemen derdest edilerek, Dersaadet’e (İstanbul’a) izamları zımnında, Harbiye Nezaretinden, Mahalli Kumandanlıklarına ve Dahiliye Nezaretin’den, Memuruni Mülkiyye’ye Telgraf’ la tebligaatı seri’a ifa; ve Hariciye Nezareti’ ne malumat itası, tezekkür kılındı.
(İMZALAR)
Damad Ferid (Sadrazam), Mustafa Sabri (Şeyhülislam), Nazım (Harbiyye Nazırı), Ali Rıza (Dahiliyye Nazırı), Tevfik Mustafa (Maarif Nazırı), Mehmed Hamdi (Evkaafi Hümayun Nazırı), Abuk Ahmed (Paşa) (Meclisi Vükela’ya Memur)
MUSTAFA KEMAL PAŞA VE HÜSEYİN RAUF ORBAY BEY’İN DERDEST EDİLİP İSTANBUL’A GÖNDERİLMESİ İÇİN HARBİYE NAZIRI’NDAN KAZIM KARABEKİR PAŞA’YA GELEN TELGRAF VE BU EMRİN UYGULANMAMASI İÇİN KAZIM KARABEKİR PAŞA’NIN ÜÇÜNCÜ ORDU MÜFETTİŞ VEKİLİ VE 15. KOLORDU KOMUTANI OLARAK KOLORDULARA-MÜFETTİŞLİK MINTIKASINA VE VALİLERE YAZDIĞI TELGRAF
Kazım Karabekir Paşa; 31 Temmuz 1919 günü, Harbiye Nezaretin’den şöyle sersemce bir emir geldi:
Erzurum’da 15. Kolordu Kumandanlığı’na
Mustafa Kemal ile Rauf Bey’in, Mukarrerati Hükümet’e muhalif efal ve harekatından dolayı, hemen derdestleriyle, Dersa’adete izamları, Babıali’ce bittensib, Mahalli Memuruni ve Evamiri lazime verildiğinden, Kolorduca’da, ciddi muavenete bulunulması; ve neticesinden malumat itası, rica olunur.
30/Temmuz/1335 Harbiyye Nazırı
Merkez Dairesi 2733 (Nu) Nazım
*Bu telgrafa şu cevabı yazdım; ve Kolordular’a ve (Müfettişlik) Mıntıkamın Valilerine de, tamim ettim:
Zat’a mahsustur Erzurum
Harbiyye Nezareti (Celilesi) ne 1 Ağustos 1335
Cevab: 30/7/1335, Merkez Dairesi 2733 Şifre’ye:
Mustafa Kemal Paşa ile Hüseyin Rauf (ORBAY) Bey’in, Mukarrerati Hükümet’e muhalif efal ve harekatlarından dolayı; derdestiyle, Dersa’adet’e izamları hakkında, Mahalli Memurine (Valiler’e ve Mutasarrıflar’a) Emir verildiği cihetle; Kolordu’ca da, ciddi muavenette bulunulması, Emir buyuruluyor.
Hükümet’in Mukarrerat (karar) Siyaseti’nin, ne olduğunu bilemiyorsam da; Erzurum’da bulunan Mustafa Kemal Paşa ve Rauf Bey’in efal ve harekatında, Vatan ve Milletin Maksat ve Menafi’ine ve Kavanini mevcude’ye muhalif telakki edilecek, hiç bir hal ve hareketin olmadığını, görüyorum. Müşarünileyhler, Mülk (ülke) ve Millet’in saadet ve selameti ile alakadar, her ferdi vatanperver gibi, yaşamaktadırlar.
“Pontus Hükümeti” teşkil hülyası ile, Trabzon ve Samsun Havalisi’ne “Muhacir” sıfatıyla (Karadeniz’in doğu ve kuzey kıyılarından, eski Çarlık tebası olup, Bolşevikler’den kaçan) akın-akın Rum çeteleri çıktığı ve Ermeniler’in, (Sivas’a kadar ki Anadolu topraklarında) Büyük Ermenistan hayalini besledikleri ve (1918’de Mondros Mütarekesiyle, 1914 öncesindeki gibi yeniden daha ötelerinde) her türlü fecaat ve şenaati yapmakta ve “Sivas”a (kadar gideceğiz) diye feryadda (çığlıklar atmada) devam eyledikleri ve (Amerika ile İngiltere başta olmak üzere) İtilaf (devletleri) mensubinin de, bunlara hafi ve celi her türlü muavenet ve muzaharette bulundukları, herkesce malum ve bu hal, İstanbul Gazeteleri’nin bile neşriyatiyle sabit olduğu halde.
Hükümet’in Mevcudiyetimiz aleyhine hazırlanan bu müthiş tehlikeden, bihaber vaziyette kalarak; Millet’e hiç bir nefhai ümid ve tatmin vermemesi; ve bilakis, en Münevver ve Kıymetdar Zevat ve Kumandanlar’ın, birer suret ve bahane ile, Millet arasından tecrid ve habsi tevkif edilmesi ve bir tarafdan da, (elimizdeki) Esliha ve sairenin alınması.
Bilhassa, (Pontuscu Rumlar ile Yunanlılar ve “Büyük Ermenistan” hayelcilerinin doğurduğu) tehlikeyi pek yakın gören ve Muhafazai Namus ve Hayat endişesiyle çırpınan bu mıntıka halk’ında pek haklı olarak: Ermeni ve Rumlar’ın (15 Mayıs 1919’da) İzmir gibi, nagihani olarak buraları da işgal edeceği; ve bütün Müslümanlar’ın, ayaklar altında çiğneneceği kanaatini hasıl ettirmiştir.
Bundan dolayıda Millet, (Yedi Vilayetimiz’in “Erzurum, Trabzon, Sivas, Van, Bitlis, Diyarbakır, Mamaratulaziz/Elazığ” seçtiği Mümessiler ile 23 Temmuz 1919’da, Erzurum Kongresi’ni açmış olmakla) kendi kuvvetine istinad ederek; bu ihtisatını (duygularını, düşüncelerini, açılış günü, “Kongre Kararı” olarak), Hükümeti Celile’ye (Sadaret’e) isma’a; ve bunun için her fedakarlığı yapmaya ve her ümidden mahrum bir halde, namussuzca Ermeni ve Rumlar’ın süngü ve baltaları altında ölmekten ise; Namuskarane ölmeye karar vermiş olduklarını, evvelce (23 Temmuz 1919 da, Kongre’nin açılışını; Saray’a, bütün Milli Cemiyetlere, Belediyeler’e, “Kongre Heyeti” imzasıyla) arzetmiştim.
Geçenlerde (26 temmuz 1919’da, Erzurum İstasyonundan, dekovil vagonlarına yükletilip, İngiliz subayları gözcülüğünde, Mütareke’ye göre ve Harbiye Nezaretimiz’in emriyle, Kars’ta Ermeniler’e teslim edilmek üzere, yola çıkarılmışken, Pasinler’in “Taşkesen” adlı istasyonu’nda, heyalandan yıkılan yar” önünde duraklarken, Köylü Milislerimizin el koymaları ve geri getirdikleri, Tüfek’le Topun kalbi sayılan) Sürgükolu ve kamalar’ın sevkine mani olan ahval de, böyle bir azim ve kararın neticesi olduğuna, şüphe yoktur.
Üçüncü Fırka Kumandanı Kaaimmakaam (Yarbay, “Deli” lakablı kahraman) Halid (KARSIALAN) Beyin’de, (Ermeniler’in ısrarlı isteğine uyan İngilizler’in resmen Hükümet’ten talebi üzerine, Malta’ ya sürülmek için) mahfuzen (İstanbul’a) sevkinin, Efkarı umumiyye üzerinde pek fena tesir yapacağını; belki de, (Nisan 1918’de Batum ve Ahıska’nın Kurtuluş’unda büyük hizmetleri geçen ve Narman’dan Oltu Şura Hükümeti’ne, Ardahan ile Artvin’e destek olup), Bayburt’ ta bulunan) Fırkası’nın (3. Tümenimizin bu tutuklamaya karşı çıkıp) mümane’at göstermesini ve isyanını intac edeceğini evvelce arzetmiş idim.
Mustafa Kemal Paşa gibi: Memleket’e namusuyla ve Hidemati Güzidei Askeriyye ve Vatanperveranesi’yle tanınmış ve bütün askerler’in de, pek ziyade hürmeti mahsusasını kazanmış ve bu husus, henüz, yirmi gün evvel (Ordu Müfettişliği’nden ayrılmadan önce), memleketin nısfına Kumanda etmiş olan ve halı hareketinde, Menafi’i Vataniyye ve Milliye’ye mugaayir birşey, mahsus ve meşhud (duyulmuş ve görülmüş) olmayan bir zat’ın, tevkifine, bir sebebi kanuni olamayacağı.
Ve balada arzettiğim ahval dolayısıyla, Halk ve Ordu nazarında da, iyi bir hareket olarak telakki edilemeyeceği cihetle, Müşarünileyhin tevkifine ve Kolorduca da, bunun için muavenette bulunulmasına, hal ve vaziyetin, katiyyen müsaid olmadığını, arzeylerim.
Bu hususki, memleketi helak ve inkiraz tehlikesinden kurtaracak yegane çarenin, tevekkül değil; ancak, Millet’in Hak ve Ruhu’nu aleme karşı izhar ve teyid kanaatinde olan Vilayeti Şarkiyye’de ve henüz Ermeni süngü ve baltalarının, alami namusşikenanesini unutmuş bir tek insan ve tek hanuman bulunmayan bu Muhitte, böyle bir teşebbüsün icrası değil, hatta ihsası bile, büyük fenalıklar intac eder!
Esasen günden güne, daha bariz ve pek vasi bir şekil almakta olan Endişei Milli’yi tatmin edecek, tedabiri samime ve vakafanesinin ittihazı; ve buna bilhassa Zatı Samileri gibi, dindar ve pek namuskar tanınmış bir Recüli Kıymetdar’ın (değerli devlet adamı’nın), imali nüfuz ve irşad buyurması, pek ulvi ve tarihi olur!
Herhalde bura ahvali’nin, İstanbul’da makus telakki edildiğini, zannediyorum. Hükümet’in en sadık ve hürmetkar bir cüzü olduğuna, katiyyen şüphe caiz olmayan Acizleri, Anadolu’ya Dersaadet’ten bu kadar yanlış ve hatalı nazarlarla bakılmamasını ve çünkü, bu nazar neticesinin, pek elim bir nedametaver olacağı kanaatini, bilmunasebe tekrar arzetmeyi, bir vecibeyi hamiyyet ve bir farizai namus addeder ve bugün acizleri dahi, şek ve mechuliyyet içerisinde bulunduğumdan, Siyaseti Umumiyyemiz’den, Hükümet’in takip ettiği Makaasid ve Mukerrerat’tan, haberdar edilmekliğimi istirham eylerim.
15 inci Kolordu Kumandanı
Mirliva
Kazım Karabekir
ERZURUMDA’Kİ MATBALAR
12 Mart 1918 sabahı Ermeni Mezalimi’nden kurtulan Erzurum’da iki Matba vardı:
a-1867’de Sultan Aziz’in emriyle kurulan “Erzurum Vilayet Matbaası” (Ruslar, “Heidelberg” marka olan bu baskı makinesini, Hınıs’a götürüp, Orduları emrinde kullanmışlardı; Kurtuluş’tan sonra, Hınıs’tan Erzurum’a getirilmiş ve Resmi Vilayet Gazetesi, 1867 deki adıyla, haftalık “Envari Şarkiyye”yi basıyordu.
b-Süleyman Necati GÜNERİ ve Emekli Yüzbaşı İsmail Hakkı NALBANDOĞLU ile Cafer ERÇİKAN ve Dr. Fuad Sabit’in ortaklaşa kurduğu, “Türk Basımevi” (ki, yarım haftalık “Albayrak” gazetesini de basardı.) 1919 yazında Erzurum’da iki Fotoğrafhane vardı. Kolordu Fotoğrafçısı da mükemmel çalışıyordu. Vaktin tehlikeli olması nedeniyle Erzurum Kongresinde Mümessiller’in Fotoğrafları çekilmemiştir. Yani Erzurum Kongresiyle ilgili ne tek tek ne de toplu fotoğraf çekilmemiştir. ( Erzurum Kongresine katılan Mümesiller: Cevad DURSUNOĞLU, Dr. Mahmud Cemil ŞENCAN ve Dr. Ali Naci DUYDUK’un beyanlarıdır.)
Kongrenin ilk gününde Ruzname’ye (Gündem) alınıp, sonradan çıkarılan ve Kars, Ardahan, Kağızman ile Sarıkamıış ve Merkez Mümessili sıfatıyla, Erzurum Kongresi’ ne katılmak isteğinde bulunan, Kars Hariciye Mümessili Fahreddin ERDOĞAN, Kars Dahiliye Nazırı (Kağızmanlı) Ali Rıza ATAMAN ve Sarıkamış Kaimmakaamı (Yarbay) (Sarıkamış-Hamamlı köylü) Bekir Sıdkı KUBAT ile Ardahanlı Rasim ACAR Beyler
İngilizler’in herhangi bir davranışını hesaba katarak, kabul edilemedi. Bu durum; Erzurum’lu Mümessiller’in (Kazım YURDALAN, Hüseyin Avni ULAŞ, İsmail Hakkı NALBANDOĞLU), Erzurum Vilayeti’nin Bayazıd’dan Yusufeli’ye değin komşusu “Elviyei Selase”nin durumuyla mutlaka ilgilenilmesini, 5 Ağustos 1919 günü, ortak bir takrir ile Kongre’den istemeleri, milli ve tarihi büyük değer taşımaktadır.
MUSTAFA KEMAL PAŞA’NIN DERDEST EDİLECEĞİ HABERİNE KARŞI, (DELİ) HALİT PAŞA’NIN MUSTAFA KEMAL PAŞA’YA GÖNDERDİĞİ TELGRAF
3. Fırka/Tümen Kumandanı Eyyublu, “Deli” Lakablı Halid KARSIALAN Bey’in Mustafa Kemal Paşa’ya, “Mahfuzen” İstanbul’a götürülmesine engel olacağını belirten şifresi:
Bismillah Torul, 5/8/35 (1919)
Erzurum’da Mustafa Kemal Paşa Hazretleri’ne
1- 4/8/35 (1919) tarihli maruzatım’da arzettiğim gibi, her ne mukabilinde olursa olsun, cümlesinin fedakarlığa aid olduğu anlaşılmalıdır.
2- Vilayeti Şarkiyye’den, değil Mustafa Kemal Paşa Hazretleri’nin, bizim kanaatimizi taşıyan Ahaliden bir ferdin dahi (İstanbul’a derdeste) götürülmesine, müsade edilmeyeceği ve ellerinden alınacağı, ısrar edenlerin 3. Fırka mıntıkası’ndan sağ geçirilmeyeceği, maruzdur.
Kaaimmakaam
Halid
ADLARI SAKLI TUTULAN HEYETİ MAHSUSA ÜYELERİ
Yukarı Mumcu Mahallesi Tabakhane Sokak No:14’de bulunan, Eski Erzurum Alman Konsolosluğu ve sonra Vali lojmanı olan konutta birlikte kalan; Kazım Karabekir Paşa, Mustafa Kemal Paşa, Rauf Orbay Bey ve Mustafa Kemal Paşay’la Erzurum’a gelen kişiler; 5 Temmuz 1919 Cumartesi gecesi kurulan, Mustafa Kemal Paşa’nın “Şef” olarak kabul edildiği, 9 kişilik “Heyeti Mahsusa”da adları saklı tutulan şu zatlar, işbirliği halinde bulunuyordular.
1- Üçüncü Ordu Müfettişi Mustafa Kemal Paşa
2- 15. Kolordu Kumandanı Kazım Karabekir Paşa
3-Sabık (eski) Bahriye Nazırı Deniz Erkaniharb Miralayı Hüseyin Rauf ORBAY Bey
4- Erzurum Valisi Münir AKKAYA
5- Sabık(eski) İzmit Mutasarrıfı; İbrahim Süreyya YİĞİT
6- Üçüncü Ordu Müfettişliği Erkanıharb Reisi; Miralay Kazım DİRİK
7- Üçüncü Ordu Müfettişliği Erkanıharb Binbaşısı; Hüsrev GEREDE
8- Üçüncü Ordu Müfettişliği Heyeti Sıhhıyesi’nden Doktor Binbaşı İbrahim Refik SAYDAM
9-Sabık( eski) Hakkari Valisi; Mazhar Müfid KANSU
Bu Heyet; “ilk toplantısını, 5 Temmuz 1919’da Erzurum Kalesi Muhafızlığı’na ait küçük bir binada, adeta Gizli bir Cemiyet kurmuşcasına” yapmıştı.
TEMSİL HEYETİNE SEÇİLEN 9 KİŞİ VE ALDIKLARI OYLAR:
Bu oylamaya, 56 Aza’dan 47 mevcud (katılan imza atan), 9 namevcud (katılmayan) olduğu anlaşıldı.
1- Erzurum:Mustafa Kemal Paşa: 46 oy
2- Sivas:Hüseyin Rauf Bey: 46 oy
3- Bitlis:Hacı Musa Bey : 45 oy
4- Bitlis:Sadullah Bey: 45 oy
5- Trabzon:Servet Bey: 42 oy
6- Erzincan:Hacı Fevzi Efendi: 40 oy
7- Trabzon:İzzet Bey: 38 oy
8- Erzurum:Raif DİNÇ Efendi: 36 oy
9- Sivas:Bekir Sami Bey: 34 oy
TEMSİL HEYETİNİN GÖREVİ
Temsil Heyeti: İlk olarak Erzurum Kongresi’ne katılan üyeler arasından doğu illerini temsil etme ve Kongrenin kararlarını uygulama amacıyla seçilen, 9 delegelik bir heyet olarak kurulmuştur. Sonrasında Sivas Kongresi’nde bu heyetin tüm ülkeyi temsil etmesi gerektiği uygun görülmüş ve böylece üye sayısı artırılmıştır. Tüm yurdu temsil etmek üzere seçilmiş bu 16 delege Mustafa Kemal Paşa’nın önderliğinde geçici bir Hükümet şeklinde çalışmalara başlamıştır.
ERZURUM KONGRESİ KARAR BEYANNAMESİNİ İMZALAMAYAN MÜMESSİLLER
7 Ağustos 1919 Tarihinde Erzurum Kongresi; Karar Beyannemesini İmzalamayan Mümessiller (45 Delege İmzalamıştır):
1- Trabzon: Hüseyin ABANOZ
2- Trabzon/Sürmene: Ömer Fevzi EYÜBOĞLU
3- Tirebolu:Yusuf Ziya ŞİŞMAN
4- Giresun: Dr. Ai Naci DUYDUK
5- Giresun: İbrahim Hamdi KİTAPÇI (Muhsin ELGEN):
CEMİYETLERİN BİRLEŞTİRİLMESİ
7 Ağustos 1919 tarihli; Şarki Anadolu Müdafa Mukuk Cemiyeti Beyannamesi’nin 9. Maddesine göre;( Vilayeti Şarkiyye Müdafai Hukuki Milliye Cemiyeti,Trabzon Muhafazai Hukuki Milliye Cemiyeti, Diyarbakır Muhafazai Vatan Cemiyeti adlarındaki Cemiyetler, “Şarki Anadolu Müdafai Hukuk Cemiyeti” adı altında birleştirilip bu isimle anılmıştır.
ERZURUM KONGRESİNİN 7 AĞUSTOS 1919 TARİHİNDE SONA ERMESİYLE ON MADDELİK BEYANNAMENİN NEŞRİ VE MUSTAFA KEMAL PAŞA’NIN 29 AĞUSTOS’A KADAR ERZURUMDA KALMA NEDENİ
Erzurum Kongresi’nin, maddi ve manevi en büyük koruyucusu ve dayanağı Kazım Karabekir Paşa şöyle anlatıyor; 7 Ağustosta, Erzurum Milli Kongresi hitam buldu. 23 Temmuz 1919’da başlamıştı. On Maddelik Beyannamesi’ni neşretti (yayımladı) Her tarafa tamim ettim. Kolordu Matbasında, binlerce nüsha tab ile her tarafa neşrettirdik. Bilahare, Mıntıkamızın bütün matbalarınca, daha ziyade çoğaltıldı. Artık, Vilayeti Şarkiyedeki Cemiyetlerin ismi, “Şarki Anadolu Müdafai Hukuk Cemiyeti” oldu
Kongre’nin Sivas’ta selametle toplanması için tahti emniyete alıncaya kadar, Mustafa Kemal Paşa ve Rauf Bey’lerin Erzurum’da 29 Ağustos’a kadar kalmaları münasip görüldü. (Yukarı Mumcu Mahallesi Tabakhane Sokak No:14 bulunan ikamette kongreden önce ve kongre günlerinde Mustafa Kemal Paşa ile arkadaşları, 52 gün kalmışlardır.)
ERZURUM KONGRESİNİN BAŞALYIŞI VE SONA ERİŞİ
Erzurum Kongresi 23 Temmuz 1919 Çarşamba günü başlayıp, onüç ictima (toplantı) sonucu 7 Ağustos 1919 Perşembe günü Temsil Heyetine Reis seçilen Mustafa Kemal Paşa’nın kapanış konuşmasıyla son bulmuştur.
MUSTAFA KEMAL PAŞA’NIN ERZURUM NÜFUSUNA GEÇMESİ İÇİN YAPILAN TEKLİF
“Mustafa Kemal Paşa Erzurumlu Oluyor” Hasankale/Pasinler Kazası Mümessili: Dursunbeyzade Mehmed Cevat DURSUNOĞLU hatıralarını şöyle anlatıyor:
Ağustos’un Yirmidördü, Mustafa Kemal Paşa, şimdi Çaykara mescidi yanındaki eski Alman Konsolosluğu, sonra Erzurum Vali Konağı/Lojmanı olan Çocuk Esirgeme Kurumunun Bakımevi, (1981 yılında, Atatürk’ün 100. Yılında “Atatürk Müzesi” olarak tahsis edilen) binada kalıyordu. Kazım YURDALAN, Necati GÜNER ve ben, o akşam Mustafa Kemal Paşa’yı ziyarete gitmiştik. Mutat kahvelerimizi içtikten sonra, tatlı bir sohbet başladı. Söz hep bundan sonra yapılacak işler üzerinde dolaşıyordu. Sıra Erzurum Kongre’sinin 7 Ağustos 1919 tarihli 10. Maddelik “Beyannamesi”nin 8. Maddesinde “Hükümeti Merkeziyemiz’in, Meclisi milliye, hemen ve bilaifatei zaman toplanması; ve bu suretle, mukadderatı millet ve memleket hakkında ittihaz edilecek bilcümle Mukarreratı, Meclisi Milinin murakabesine arzetmesi, mecburidie.” diye yer alan Meclisi Mebusan’ın bir an önce toplanarak, iradei milliyenin tecellisine geldi.
Mustafa Kemal Paşa, kendisinin Erzurum’dan Mebus seçilmek istediğini; ve ilk ihtilal adımını attığı bu tarihi şehri temsil etmek şerefini, her yere tercih edebileceğini, anlattı. Bu arada “maskati-reisi (=doğum-yeri) olan Selanik’i hatırlayarak; insanın, doğduğu ve büyüdüğü yerin, yabancılar eline geçmesindeki acıyı, gözleri yaşararak tekrarladı. (16 Şubat 1916 günü Rus işgaliyle ve Aralık 1917’de başlayan Ermeni Komitelerinin mezaliminden sonra, 12 Mart 1918’de) yeni istiladan kurtulmuş olan Erzurum’da bizler, bu acılar-acısı duyguyu, çok iyi anlıyorduk. Bizleri de, acı bir keder sardı. Kazım YURDALAN, Erzurum’un geçmişte yetişdirdiği kahramanlar arasına, bir kahramanın daha girmesi şerefini bize vermesini; ve bunun için de, nüfusunu Erzurum’a nakle muvafakat buyurmasını rica etti. Mustafa Kemal Paşa, çok mütehassis oldu. Böyle bir teklifi kabul etmeyi bir şeref bildiğini söyledi.
Sohbet başka konulara geçti ve gece yarısından epey sonra, Mustafa Kemal Paşa’nın yanından ayrıldık.
– 25 Ağustos günü; “ Müdafai Hukuk’ta toplanarak, Cemiyet adına, aşağıdaki mektubu yazdık.”
Mücahidi Muhterem Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine
Bu memleketin tarihinde, şehrimizin nasıl bir nurlu mevkii varsa, Erzurum tarihinde de Zati Ali Vatanperverileri, öyle bir mevki mahsus ihraz eylemişlerdir.
Hayatı Mücahidanelerinde bu suretle mühim hatıralara sahip bulunan Erzurum’un evladı miyanında, ismi Alileri’nin görünmesi, bütün hemşehriler’ce mucibi şeref ve mehfaret addedileceğinden ve maskatiresleri (Selanik) istila altında bulunduğundan, burada tavattun (yerleşme) ile, Hemşehriliğimizi kabul buyurmanızı, istirham eyleriz. Fİ 25 Ağustos, Sene 1335 (1919)
Müdafaa-i Hukuki Milliye Cemiyeti
Erzurum Heyet-i Merkeziyyesi Reisi
(Emekli Binbaşı Edirneli) SÜLEYMAN (Mühür)
Not: Bu mektubu M. Cevad DURSUNOĞLU Bey kendisi elyazısıyla yazmıştır.
MUSTAFA KEMAL PAŞA’NIN ERZURUM NÜFUSUNA KAYDINI YAPTIRMASI
Bu tezkerenin yazılışından iki gün sonra, 27 Temmuz 1919’da Mustafa Kemal Paşa’ nın verdiği cevap:
Bismillah 27/8/335 (1919)
“Şarki Anadolu Müdafa-i Hukuk-i Milliye Cemiyeti Erzurum Heyeti Merkeziyesine
Erzurum Hemşehriliği’ni teklif suretiyle hakkımda bu kerrede izhar buyurulan asari muhabbet ve samimiyetin, müteşekkiriyim. Tarihi olan Erzurum’un, bu Erler yatağının Hemşehrileri miyanında bulunmak, acizleri içün en büyük saadettir. Erzurum Nüfusu’na kaydımın icrası için, (Nüfus kağıdı, Yaver Cevad Abbas GÜNER ile Nüfus Müdürlüğü’ne gönderilerek) icab eden muameleye tevesül edildiğini beyan ve ravabıti kalbiyye ve samimanemi teyib eylerim.
Şarki Anadolu Müdafa-i Hukuk Cemiyyeti
Heyeti Temsilyesi Azasın’dan
(İmza) M.KEMAL
VİLAYETİ ŞARKİYE MÜDAFAİ HUKUK CEMİYETİ ERZURUM ŞUBESİNİN MUSTAFA KEMAL PAŞA’YA YAZDIĞI HEMŞEHRİLİK TEKLİFİ MEKTUBUNA MUSTAFA KEMAL PAŞA’NIN YAZDIĞI CEVAP
Dursunbeyzade Mehmed Cevad DURSUNOĞLU Bey diyor ki; Cemiyetimizin Mustafa Kemal Paşa’ya yazdığı Hemşehrilik teklifi Mektubu’na, 27/8/1335 (1919) tarihinde Yaver Abbas GÜRER Bey şu cevabı getirdi.
“Türklüğün Anadolu’daki en eski Kalesi’ne, en Kahraman Şehrine, Asrın En Büyük Türkü, Hemşehri olmuştur!”
26/8/335 (1919) tarihli aynı belgenin, Mustafa Kemal Paşa’nın el yazısıyla daha duygulu olan Müsveddesi:
(ilk metni hep büyük harflerle yazmıştır.)
ERZURUM HEMŞEHRİLİĞİNİ TEKLİF SURETİYLE HAKKIMDA YENİDEN bu kerrede İZHAR BUYURULAN TEVCİH VE TEVECCÜHİ VATANPERVERANENİN, ACİZLERİNDE HUSULE GETİRDİĞİ FAHRÜ İBTİHAC, CİDDEN PEK BÜYÜKTÜR. asarı muhabbet ve samimiyetin, müteşekkiriyim.
TARİHİ OLAN ERZURUM’UN, BU ERLER YATAĞININ, HALAS-I UMUMİ VATAN ÜZERİNDE İFA EDEGELDİĞİ AZİM TESİRİN NETAYİCİ OLARAK, KARİBEN VATANIMIZIN HALAS ve İSTİKLALİ TEEYYÜD ETDİĞİ DAKİKADA; MASKAT-İ RESİMİNALAMİ ZİYA’İ, BÜYÜK ERZURUM’UN HATIRAİ AZM ve MEVCUDİYETİYLE TELAFİ EDİLMİŞ OLACAĞINA HİÇ ŞÜPHE YOKTUR. Hemşehrileri miyanında bulunmak, acizleri içün, en büyük saadettir. “Erzurum Nüfusuna, muamelei kaydie icrası içün, icabi muameleye tevessül edildiğinin beyan ve VESİKAİ ŞÜKRAN VE HÜRMETİMİ TAKDİM, REVABİTİ KALBİYYE VE SAMİMANEMİ TEYİD EYLERİM. EFENDİM”.
1925 yılında ki Erzurumda çıkan “Erzurum Daireleri Yangını’nda, bütün Erzurum Merkezi ve Köylerinin Nüfus Kütük Defterlerinin yanması nedeniyle; Mustafa Kemal Paşa’nın kaydı da yangın nedeniyle yandığı için ulaşılamamıştır.
VİLAYETİ ŞARKİYE MÜDAFAİ HUKUK CEMİYETİ ERZURUM ŞUBESİNİN MUSTAFA KEMAL PAŞA’YA BİN LİRA VERMESİ
Mustafa Kemal Paşa “Şarki Anadolu Müdafai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi” ile 29 Ağustos 1919’da Erzurum’dan ayrılıp Sivas’a gideceği sırada, Orduya ait üç adet eskimiş otomobille hareket edecekti. Temsil Heyetine harcanmak üzere, bin (1000) lirayı, Vilayeti Şarkiye Müdafai Hukuk Milliye Cemiyeti Erzurum Merkez Şubesi’nin vermesi gerekiyordu. Bu paranın nasıl bulunup verildiğini, (Erzurum Kongresine katılan, 62 Mümessilden birisi olan) Vilayeti Şarkiye Müdafai Hukuk Milliye Cemiyeti Erzurum Merkez Şubesi’nin kurucularından, Erzurum Kongresi Hasankale/Pasinler Kazası Mümessili: Dursunbeyzade Mehmed Cevat DURSUNOĞLU Bey şöyle analtıyor.
“Mustafa Kemal Paşa hareket hazırlığında iken, içimizden Mustafa Kemal Paşa ile, en çok; Vilayeti Şarkiye Müdafai Hukuk Milliye Cemiyeti Erzurum Merkez Şubesi’nin kurucularından, Erzurum Kongresi Tortum İlçesi Mümessili, Emekli Binbaşı (Kazanasmazoğlu küçük) Kazım YURDALAN Bey temas ediyordu (görüşüyordu). Bir gün, bir kaç arkadaş (Erzurumda haftada iki gün çıkan Albayrak gazetesinin sahibi ve Başyazarı), Karakilise (Ağrı il Merkezi, Karaköse) Kazası Erzurum Kongresi Mümessili, Kiğılı Süleyman Necati GÜNERİ Bey’in evinde toplanmıştık. O gün Mustafa Kemal Paşa’nın yanından gelen Kazım YURDALAN, arkadaşlara: “Mustafa Kemal Paşa’ nın yola çıkmasını sağlamak için, bizim para temin etmek vazifemiz olduğunu hatırlattı. Zaten Nizamname’de Temsi Heyetinin masraflarını karşılamak ödevini, Vilayeti Şarkiye Müdafai Hukuk Milliye Cemiyeti Teşkilatı’ na vermişti”.
O zamanlar ( Erzurum, henüz düşman işgalinden kurtulalı 18 ay bile geçmemişti.) bu işi, Erzurum Müdafai Hukuki Milliye Cemiyeti’nden başka biri yapamazdı. Halbuki o gün, Erzurum Müdafai Hukuki Milliye Cemiyeti’nin elinde, yalnız seksen (80) lira kadar bir para vardı. Halktan toplayabildiğimiz binbeşyüz (1500) lira’ yı, diğer vilayetlerden Erzurum Kongresi’ne gelmiş olan Azalar’ın yerleştirilmesi, Telgraf muhabereleri gibi, acele işlere harcamıştık. Hiçbirimizde de para yoktu. Hepimiz, kuutilayemut (ölmeyecek derecede yiyecekle) yaşayabiliyorduk. Mustafa Kemal Paşa’ya hiç olmazsa, “Bin lira” kadar para temin etmeliydik. Ama nereden?
Böyle mühim bir zamanda, Cemiyetin parasızlığını kimseye söleyemezdik, Bu, bizim için, bir zaaf olurdu. İlk tedbir olarak, hepimiz çoluk çocuğumuzun ziynet eşyasına başvurmayı kararlaştırdık. Kadınların gözyaşlarına bakmayacaktık. Fakat, bunların da boynunda, kolunda ne varsa (Şubat 1916 tarihinde Erzurum, Rus ordusu isgaline düşünce, Sivas’a doğru kaçışıldığında ve sonraki) muhacirlikte, ekmek parası olarak sarfolunmuştu. Hepimizi, bir düşünce aldı. Daha başlangıçta, bu kadar küçük bir şey karşısında bunalırsak, büyük işi nasıl başaracaktık?
Heyet-i Faale (Erzurum Merkez idare Heyeti) yani; “Vilayeti Şarkiye Müdafai Hukuk Milliye Cemiyeti Erzurum Şubesi” kurucu azası olan ve 21 Haziran 1919’da biten “Erzurum Vilayet Kongresi”ndeki seçimde, yine Cemiyet’in İdari Heyetine alınan, Bitlis Mümessili olarak, 23 Temmuz’da başlayıp, 7 Ağustos tarihinde sona eren, Erzurum Umumi Kongresine katılan Kars’lı Hatunoğulları ailesinden Edirne doğumlu ve hiç evlenmemiş bulunan, emeki Binbaşı Süleyman Bey, hızır gibi imdadımıza yetişti. Her anlamıyla kamil bir insan olarak tanıdığımız Süleyman Bey, nasıl bir çıkmazda olduğumuzu görerek:
“ Çocuklar, ben bu işin çaresini buldum: Benim, tasarruf edilmiş dokuzyüz (900) liram (1990 Ocak ayı başı rayiciyle, 1 Hamid altını =225.000 liradan =202.500.000TL) var. Ben altmış yaşını geçmiş adamım (o zaman 64 yaşında) Allah’ın rızasından, Milletin selametinden başka bir dileğim yok. Ben bu parayı size veririm. Fakat, bu parayı verdiğimi, ne Mustafa Kemal Paşa ve nede başka hiçbir kimse bilmeyecek. İleride, Müdafai Hukuk’un parası olursa verirsiniz; olmazsa, helal olsun. Ben devletin verdiği tekaüt (emekli) aylığıyla geçinir giderim dedi. (Ve 1920 yılı Ekim sonunda Kars kurtulunca, 1920 yılı sonlarında Erzurum’dan Kars’a akrabası, Hatunoğlu Haydar Bey’in yanına varıp, Kaleiçi Mahallesine yerleşerek, 1925 yılı yazında 69 yaşında Kars’ta vefat etmiştir. Mezarı Teyyare Meydanı yanındaki şehitliktedir.)
Hepimizin gözleri yaşarmıştı. Bu adsız büyük adam, bizi o günkü en büyük kaygımızdan kurtarmıştı. O gün, Süleyman Bey parayı getirdi. Yüz lira kadarda, aramızdan toplayarak, Bin lira yaptık ve Kazım YURDALAN Bey’e vererek Mustafa Kemal Paşa’ya ulaştırdık. Kazım Bey Kemal Paşa’nın yanından dönüşünde, Kemal Paşa’nın çok memnun olduğunu, sevinerek bize anlattı.
M. Müfit KANSU’da (“E.Ö.K.A.B.” 1.172), Ezurum’dan Sivas’a giderlerken, para yüzünden, çok darlık çektiklerini; Mustafa Kemal Paşa’nın, (Sivas’a gidecek heyetin Vekiliharcı olan) kendisine verdiği, “Bin Lira’yı nereden aldığını sorduğunda, Mustafa Kemal Paşa’nın: “ Müdafai Hukuktaki arkadaşların yardımı oldu”, dediğini anlatır.
MUSTAFA KEMAL PAŞA’NIN ERZURUM MEBUSU SEÇİLMESİ
Mustafa Kemal Paşa: 7 Kasım 1919’da Erzurum’dan İstanbul Meclisine Mebus seçilmiştir. Her ne kadar il yıllıkları gibi bazı eserlerde, Erzurum Mebusları arasında adına işaret edilmiş olmuyorsa da, 1336 (1920) tarihli (Devre-i İntihabiye 1. İçtima Tayin-i Esami) çizelgesinde adına ve iline Erzurum şeklinde yer verildiği görülmektedir. 23 Nisan 1920 tarihinde Ankara’da açılan Meclisi, Son Halife Abdulmecid Efendi, Mustafa Kemal Paşaya Telgraf göndererek tebrik etmiştir. Yine bu Mecliste Mustafa Kemal Paşa öğleye kadar Erzurum Mebusu olarak bulunmuş, öğleden sonra ise Ankara Mebusluğuna geçmiştir.
YARARLANILAN KAYNAK
Prof. Dr. M. Fahrettin KIRZIOĞLU:
Bütünüyle Erzurum Kongresi (Birinci ve İkinci Cilt)
Hazirlayan
Arslan Bey
