Dadaş Ocakları’ndan Milli Çağrı: Ormanlarımız Yanmasın, Geleceğimiz Kararmasın! Küresel Orman Yangınları Raporu

Aziz milletimizin gözbebeği, vatanımızın yeşil örtüsü ormanlarımız, ne yazık ki son yıllarda küresel bir tehdidin, orman yangınlarının pençesinde. Dünya Kaynakları Enstitüsü’nün (WRI) yürek burkan verilerine göre, son yirmi yılda her yıl yanan orman alanı iki katından fazla artmış, 2024 yılı ise 13,5 milyon hektardan fazla ormanlık alanın kül olmasıyla tarihin en acı rekorunu kırmıştır; bu alan, kabaca Yunanistan’ın yüzölçümüne eşdeğerdir. ¹ Bu vahim tablo, iklim değişikliğinin hızlandırıcı etkisiyle birlikte, yangınların sıklığının, şiddetinin ve yıkıcı etkilerinin korkutucu boyutlara ulaştığını açıkça göstermektedir. ¹

Yangınların büyük çoğunluğu, Amerika Birleşik Devletleri’nde %85 ila %90 oranında gözlemlendiği gibi, insan kaynaklı olup, genellikle dikkatsizlik ve kasıtlı eylemlerden beslenmektedir. ⁴ Ancak, iklim değişikliği, artan sıcaklıklar, kuraklık koşulları ve aşırı hava olayları gibi doğal faktörler, yangın riskini ve şiddetini katlayarak artırmaktadır. ² Yangınların etkileri sadece ekolojik tahribat, biyolojik çeşitlilik kaybı ve ekosistem dengesizliği ile sınırlı kalmamaktadır. ⁷ Ekonomik kayıplar, yılda milyarlarca dolara ulaşan mülk ve altyapı hasarları, artan sağlık maliyetleri ve turizmde aksaklıkları içermektedir. ⁹ Sosyal etkiler ise evsizlik, toplumsal bağların zedelenmesi ve derin psikolojik travmalar şeklinde milletimizin yüreğini dağlamaktadır. ⁷ Bu karmaşık ve çok yönlü tehditle mücadele etmek için önleme, erken tespit, etkili müdahale ve rehabilitasyonu kapsayan entegre bir yangın yönetimi stratejisi, milli bir seferberlik ruhuyla elzemdir. ¹³

1. Yangınların Gölgesinde Bir Gelecek: Dadaş Ocakları’ndan Milli Duyarlılık Çağrısı

Orman yangınları, sadece ağaçları değil, aynı zamanda milli mirasımızı, geleceğimizi ve vatan toprağımızın bereketini tehdit eden kontrolsüz alevlerdir. ¹⁵ Bu yıkıcı felaketlerin başlaması için üç temel bileşen bir araya gelir: yanıcı madde (kuru bitki örtüsü), oksijen ve tutuşmayı sağlayacak ısı. ⁴ Bu “yangın üçgeni”, bir kez oluştuğunda, önüne geçilmesi güç bir yıkım zincirini başlatır.

Küresel ısınma ve iklim değişikliğinin acımasız etkisiyle, orman yangınlarının sıklığı, şiddeti ve yayıldığı alanlar son yıllarda endişe verici boyutlarda artış göstermiştir. ¹ Dünya Kaynakları Enstitüsü (WRI) verileri, 2001-2024 yılları arasında yıllık yanan ağaç örtüsü alanının iki katından fazla arttığını gözler önüne sermektedir. ¹ Özellikle 2024 yılı, en az 13,5 milyon hektar ormanlık alanın yanmasıyla rekor bir kayıp yaşamış, bir önceki rekor olan 2023’teki 11,9 milyon hektarı yaklaşık %13 oranında aşmıştır. ¹ Brezilya, Bolivya, Rusya ve Kanada gibi ülkelerde yaşanan en kötü yangın sezonları, bu küresel felaketin boyutlarını gözler önüne sermektedir. ¹ Örneğin, Kanada’da 2023 yılında yaklaşık 7,8 milyon hektar orman yanmış, bu da 2001-2022 ortalamasının yaklaşık 6 katına denk gelmiştir. ¹

Yangın rejimlerindeki bu değişim, sadece yangınların artan bir sorun olmaktan öte, coğrafi yayılımlarının ve ekosistemler üzerindeki etkilerinin de dönüştüğünü göstermektedir. Geleneksel olarak, boreal ormanlarda yangınlar ekosistemin doğal bir parçası olarak işlev görürken ¹, tropikal ormanlar daha düşük yangın riski taşımaktaydı. Ancak 2024, hem tropikal hem de boreal ormanlarda büyük çaplı yangınların yaşandığı ilk yıl olmuştur. ¹ Bu durum, yangına daha az adapte olmuş ekosistemlerin de risk altına girdiğini ve yangınların küresel olarak daha geniş alanları etkilediğini ortaya koymaktadır. Özellikle Amazon ve Kongo Havzası gibi tropikal birincil ormanların karbon depolama, biyolojik çeşitliliği koruma ve yerel iklimleri düzenleme açısından kritik rolü düşünüldüğünde, bu değişim küresel iklim ve ekosistem dengesi için ciddi bir tehdit oluşturmaktadır. ¹

Bu rapor, Dadaş Ocakları Genel Başkanlığı olarak, küresel orman yangınlarının temel nedenlerini, yol açtığı çok yönlü ekolojik, ekonomik ve sosyal etkileri kapsamlı bir şekilde incelemektedir. Ayrıca, yangınları önlemek, tespit etmek, izlemek ve söndürmek için ulusal ve uluslararası düzeyde uygulanan mevcut stratejileri, teknolojik yenilikleri ve işbirliği mekanizmalarını detaylandırmaktadır. Milli bir duruşla, bu rapor, karar alıcılara ve ilgili paydaşlara, orman yangınlarıyla mücadelede daha etkili, entegre ve sürdürülebilir yaklaşımlar geliştirmeleri için bilimsel temelli bilgiler ve eyleme geçirilebilir öneriler sunmayı hedeflemektedir.

2. Yangının Kıvılcımı: Nedenler ve Acı Gerçekler

Orman yangınlarının ortaya çıkması için yanıcı madde, oksijen ve tutuşma için ısı olmak üzere üç temel bileşen gereklidir. ⁴ Bu ısı kaynağı, doğal olaylardan veya insan faaliyetlerinden kaynaklanabilir. ⁴ Yangınların nedenleri, karmaşık bir etkileşim içinde olup, hem doğal hem de insan kaynaklı faktörleri içermektedir.

2.1. Doğanın Öfkesi: Yıldırım ve Volkanların Rolü

Doğal nedenler, insan müdahalesi olmaksızın yangınları tetikleyen olayları kapsar.

• Yıldırım Düşmeleri: Yıldırım, orman yangınlarının en yaygın doğal başlangıç nedenidir. ⁴ Yıldırımın iki ana türü vardır: kısa süreli ve nadiren yangına neden olan “soğuk yıldırım” ve daha uzun süreli akıma sahip, yoğun ısı üreterek yangınların büyük çoğunluğunu başlatan “sıcak yıldırım”. ⁴ Örneğin, Kanada’nın Britanya Kolumbiyası eyaletinde ortalama bir yılda orman yangınlarının %60’ı sıcak yıldırımdan kaynaklanmaktadır. ⁴
• Volkanik Patlamalar: Daha az yaygın olmakla birlikte, volkanik patlamalar sonucu yayılan lav ve kül de ormanlık alanlarda yangınları tetikleyebilir. ⁵ Dik volkanik yamaçlar, yangının hızla yayılmasına zemin hazırlayabilir. ⁵
• Yüksek Sıcaklıklar ve Kendiliğinden Tutuşma: Doğrudan bir tutuşturucu olmasalar da, aşırı sıcaklar ve uzun süreli kuraklık koşulları, bitki örtüsünü kurutarak yanıcı hale getirir ve kendiliğinden tutuşma riskini artırır. ⁴ Yükselen sıcaklıklar, bitkilerin su ihtiyacını artırır ve aynı zamanda yangınların yayılma hızını da yükseltir. ⁷

Yıldırımın en yaygın doğal tutuşma kaynağı olduğu belirtilirken ⁴, iklim değişikliğinin aşırı yıldırım fırtınalarının en büyük tetikleyicisi olduğu vurgulanmaktadır. Daha sıcak ve uzun yazlar, kara yüzeyini ısıtır. Bu durum, artan karbon emisyonlarıyla birleştiğinde, daha güçlü ve sık yıldırım üretme olasılığı daha yüksek olan yükselen hava akımlarına neden olur. ⁴ Bir 2014 çalışması, sıcaklıktaki her 1°C artışla yıldırım sıklığında %12’lik bir artış olabileceğini tahmin etmektedir. ⁴ Bu durum, doğal yangın nedenlerinin, insan kaynaklı iklim değişikliği tarafından dolaylı olarak nasıl şiddetlendirildiğini göstermektedir. Bu, yangın riskini azaltma stratejilerinin sadece insan davranışlarına odaklanmakla kalmayıp, aynı zamanda iklim değişikliğiyle mücadeleyi de temel bir önleyici tedbir olarak ele alması gerektiğini vurgular. Doğal yangınların öngörülemezliği düşünüldüğünde, iklim değişikliği mitigasyonu, bu tür yangınların önlenmesinde dolaylı ancak kritik bir rol oynamaktadır.

2.2. İnsan Eliyle Yükselen Alevler: İhmalden Kundaklamaya Uzanan Yol

İnsan faaliyetleri, orman yangınlarının başlıca nedenidir ve çoğu zaman kasıtlı değildir. ⁴ Amerika Birleşik Devletleri’ndeki orman yangınlarının yaklaşık %85’i insan kaynaklıdır. ⁴ İnsan kaynaklı yangınlar, doğal yollarla çıkan yangınlara göre daha yıkıcı ve hızlı yayılma eğilimindedir. ⁴

• İhmal ve Dikkatsizlik: İnsan faktörünün yangınların çıkış noktalarında rolü büyüktür. ⁷ Başlıca ihmal nedenleri şunlardır:

• • Kontrolsüz Ateş Yakma: Ormanda güvenlik tedbiri almadan ateş yakmak, söndürülmeden bırakılan kamp ateşleri ve mangal külleri yangınlara yol açar. ⁵ Özellikle mangal için yakılan ateşin söndürülmeden bırakılması, çimenlerin tutuşma olasılığını artırır. ¹⁶
  • Sigara İzmaritleri ve Kibritler: Söndürülmeden atılan sigara izmaritleri ve kibritler, kuru zeminlerde hızla yangın başlatabilir. ⁴ 2017’de ABD’de sigara kaynaklı yangınlar 6 milyar dolarlık mülk hasarına neden olmuştur. ⁵
  • Tarım Faaliyetleri: Orman içinde veya bitişiğindeki tarlalarda istenmeyen otları veya anızı yakmak, yangınların kontrolden çıkmasına neden olabilir. ¹⁶ İhmal edilen tarım ve orman yönetimi politikaları da yangın riskini artırır. ⁷
  • Cam ve Cam Kırıkları: Ormanlık alana atılan cam şişeler veya kırıkları, güneş ışığını odaklayarak kuru otların tutuşmasına neden olabilir. ⁷
  • Ekipman Arızaları ve Araçlar: Elektrik hatlarından kaynaklanan kıvılcımlar ⁵, bakımsız araçlardan (aşınmış frenler, sıcak egzoz boruları, sürüklenen zincirler) çıkan kıvılcımlar ⁵ veya ormanlık alanda kullanılan ekipmanlardaki (kıvılcım tutucusu olmayan testereler, çim biçme makineleri) arızalar yangınları tetikleyebilir. ⁴ Özellikle elektrik dağıtım sistemleri, ekipman arızalarından kaynaklanan yangınların en yaygın nedenidir. ⁵
  • Havai Fişekler ve Patlayıcılar: Özellikle kuru ve rüzgarlı koşullarda havai fişekler ve diğer piroteknik maddeler yangın riskini artırır. ¹⁷ ABD’nin batısında, 4 Temmuz Bağımsızlık Günü kutlamalarında, yılın diğer günlerine göre neredeyse iki kat daha fazla yangın çıktığı gözlemlenmiştir. ¹⁸

• Kasıtlı Yangınlar (Kundaklama): Kasıtlı olarak çıkarılan yangınlar da önemli bir insan kaynaklı nedendir. ⁴ Bu tür yangınlar genellikle kanunsuz işleri gizlemek, yabani hayvanları uzaklaştırmak, gelir elde etmek veya tarla büyütmek amacıyla çıkarılır. ¹⁶ Kundaklama, ABD’deki insan kaynaklı yangınların en yaygın nedenlerinden biridir. ⁴

İnsan kaynaklı yangınların baskınlığı ve yıkıcılığı, yangın yönetiminde teknolojik çözümlerin yanı sıra, toplumsal bilinç ve davranış değişikliğinin de temel bir sütun olması gerektiğini ortaya koymaktadır. Kuzey Amerika’da insan kaynaklı yangınlar, 1992 ile 2012 yılları arasında yangın sezonunun süresini 46 günden 154 güne çıkararak üç katına çıkarmıştır. ⁴ Bu durum, insan kaynaklı yangınların, doğal yangınlardan farklı olarak, belirli doğal koşullara (örneğin yıldırım fırtınaları) daha az bağımlı olması nedeniyle yılın herhangi bir zamanında meydana gelebileceğini göstermektedir. Bu da yangınla mücadele için aktif sezonun uzamasına ve kaynaklar üzerindeki yükün artmasına yol açmaktadır. Bu nedenle, kamuoyunu bilinçlendirme ve sorumlu davranışları teşvik etme çabaları, yangınların başlamasını engellemek ve yangın sezonunun süresini kısaltmak için merkezi bir rol oynamaktadır.

2.3. İklim Değişikliği: Yangınların Küresel Hızlandırıcısı

İklim değişikliği, orman yangınlarının sıklığını, yoğunluğunu ve süresini artıran en önemli faktörlerden biridir. ¹

• Artan Sıcaklıklar: Küresel sıcaklık artışı, bitki örtüsünün kurumasına ve yanıcı materyal miktarının artmasına yol açar. ² Yükselen sıcaklıklar, yangınların başlamasını kolaylaştırır ve yayılma hızını artırır. ⁷ Aşırı sıcak hava dalgaları, günümüzde 150 yıl öncesine göre 5 kat daha olası hale gelmiştir. ¹
• Kuraklık Koşulları: İklim değişikliğiyle birlikte bazı bölgelerde kuraklık artmakta ve yağış miktarı azalmaktadır. ⁷ Kuraklık, bitki örtüsünü susuz bırakarak yanıcı hale getirir ve yangınların hızla yayılmasını ve kontrol altına alınmasını zorlaştırır. ²
• Ekosistem Dengesinin Bozulması: Artan sıcaklıklar ve kuraklık, bitki türlerinin yerini değiştirebilir ve yaşam alanlarını etkileyebilir, bu da bazı bölgelerde daha fazla yanıcı bitki örtüsü oluşmasına neden olabilir. ⁷ Ağaç ölümlerindeki artış da yangın riskini yükseltmektedir. ²
• Aşırı Hava Koşulları: İklim değişikliği, şiddetli rüzgarlar gibi aşırı hava koşullarını da beraberinde getirir. Rüzgarlar, yangınların hızla yayılmasına ve kontrol altına alınmasının zorlaşmasına neden olur. ⁷ Artan yıldırım riski de yangın başlama olasılığını artırır. ⁴
• El Niño Etkisi: Tropikal orman yangınları riskini artıran doğal iklim döngülerinden biri olan El Niño olayları, yüksek sıcaklıklar ve ortalamanın altında yağışlarla yangın sezonlarını şiddetlendirebilir. ¹ 2016 ve 2024 yangın sezonları, El Niño’nun etkisiyle en şiddetli sezonlardan ikisi olmuştur; bu yıllarda tropikal ormanlarda yangınla ilişkili ağaç örtüsü kaybının dörtte birinden fazlası gerçekleşmiştir. ¹

İklim değişikliği ile orman yangınları arasındaki ilişki doğrusal olmaktan öte, tehlikeli bir geri besleme döngüsü şeklindedir. Ormanlar yandığında, ağaçların gövdelerinde, dallarında, yapraklarında ve toprak altında depolanan karbonu atmosfere salarlar. ¹ Yangınlar büyüdükçe ve daha sık meydana geldikçe, atmosfere daha fazla karbon salımı gerçekleşir, bu da iklim değişikliğini daha da kötüleştirir ve bir “yangın-iklim geri besleme döngüsü”nün bir parçası olarak daha fazla yangına katkıda bulunur. ¹ Özellikle karasal karbonun %30-40’ını depolayan boreal ormanlar, bu döngüde kritik bir rol oynamaktadır. Şiddetli yangınlar, bu ormanların yapısını kökten değiştirebilir, normalde baskın olan kozalaklı türlerin yerini yaprak döken ağaçlara bırakmasına neden olabilir. ¹ Bu tür değişiklikler, biyolojik çeşitlilik, toprak dinamikleri, yangın davranışı ve karbon tutma kapasitesi üzerinde geniş kapsamlı etkilere sahip olabilir ve boreal ormanları bir karbon yutağından karbon kaynağına dönüştürebilir. ¹ Bu durum, yangınla mücadelenin sadece çevresel bir sorun olmaktan çıkıp, küresel iklim değişikliği mitigasyonunun kritik bir bileşeni haline geldiğini göstermektedir.

Tablo 1: Orman Yangınlarının Başlıca Nedenleri ve Küresel Oranları

Kategori	Nedenler	Küresel/Bölgesel Oranlar/Örnekler
Doğal	Yıldırım Düşmeleri	Britanya Kolumbiyası’ndaki yangınların %60’ı kaynaklıdır. 4 İklim değişikliği ile her 1°C sıcaklık artışında yıldırım sıklığında %12 artış tahmini. 4
	Volkanik Patlamalar	Nadir, ancak yangınları tetikleyebilir. 5
	Yüksek Sıcaklıklar ve Kendiliğinden Tutuşma	Doğrudan tetikleyici olmasa da, yangın riskini ve yayılma hızını önemli ölçüde artırır. 4
İnsan Kaynaklı	Kontrolsüz Ateş Yakma (Kamp ateşi, mangal, bahçe atığı)	İnsan kaynaklı yangınların başlıca nedenlerinden. 5
	Sigara İzmaritleri ve Kibritler	2017’de ABD’de sigara kaynaklı yangınlar 6 milyar dolarlık mülk hasarına neden oldu. 5
	Tarımsal Faaliyetler (Anız yakma)	Yangınların kontrolden çıkmasına neden olabilir. 16
	Cam ve Cam Kırıkları	Güneş ışığını odaklayarak yangın başlatabilir. 7
	Ekipman Arızaları ve Araçlar (Elektrik hatları, egzozlar, kıvılcım tutucusu olmayan makineler)	Elektrik dağıtım sistemleri en yaygın nedenlerden. 5
	Havai Fişekler ve Piroteknik	ABD’nin batısında 4 Temmuz’da yangınlarda büyük artış. 18
	Kasıtlı Yangınlar (Kundaklama)	ABD’deki insan kaynaklı yangınların en yaygın nedenlerinden. 4 Kanunsuz işleri gizleme, tarla açma vb. amaçlarla. 16
Genel Oranlar	İnsan Kaynaklı Yangınların Oranı	ABD’deki yangınların yaklaşık %85-90’ı insan kaynaklıdır. 4 Britanya Kolumbiyası’nda %40’ı insan kaynaklıdır. 4
İklim Değişikliği Etkisi	Artan Yangın Riski ve Şiddeti	Yangınların sıklığını, yoğunluğunu ve süresini artıran temel faktör. 1 Yangın sezonunun süresini uzatır. 4

Bu tablo, orman yangınlarının temel nedenlerini kategorize ederek, insan faktörünün yangınların büyük çoğunluğunda baskın rolünü açıkça ortaya koymaktadır. Bu durum, yangınla mücadelede insana bağlı önleyici tedbirlerin kritik önemini vurgulamaktadır. Ayrıca, iklim değişikliğinin hem doğal hem de insan kaynaklı yangınlar üzerindeki şiddetlendirici etkisi, sorunun karmaşıklığını ve çok boyutluluğunu gözler önüne sermektedir. Tablo, yangınların sadece önlenmesi değil, aynı zamanda iklim değişikliğiyle mücadele edilmesi gereken küresel bir sorun olduğunu da göstermektedir.

3. Yangının Yıkıcı Mirası: Ekolojik, Ekonomik ve Sosyal Yaralar

Orman yangınları, ekosistemler, ekonomiler ve insan toplumları üzerinde geniş kapsamlı ve yıkıcı etkilere sahiptir. Bu etkiler, yangının şiddetine, süresine ve etkilediği ekosistemin özelliklerine göre değişiklik gösterebilir.

3.1. Yanan Ormanlar, Kirlenen Nefesler: Ekolojik Tahribat

• Bitki Örtüsü ve Habitat Kaybı: Yangınlar, ağaçları, çalıları ve diğer bitki türlerini tamamen yok ederek veya ciddi şekilde zarar vererek bitki örtüsü ve ormanlarda yaşayan organizmalar için önemli habitat kaybına neden olur. ⁷ Bu durum, besin zincirini ve tür popülasyonlarını olumsuz etkiler. ⁷
• Biyolojik Çeşitlilik Kaybı: Ekosistemlere büyük zarar veren yangınlar, birçok bitki ve hayvan türünün yaşam alanının azalmasına veya tamamen yok olmasına yol açarak biyolojik çeşitlilik kaybına neden olur. ⁷ Aşırı sık veya yoğun yangınlar, kilit habitatları ortadan kaldırarak ve ekolojik etkileşimleri bozarak biyolojik çeşitliliği azaltabilir. ¹⁹
• Toprak Yapısı ve Erozyon: Yangınlar, topraktaki besin maddelerinin kaybına ve erozyon riskinin artmasına neden olur. ⁷ Yanmış bitki örtüsü olmadan, toprağın yağmur suyunu emme kapasitesi önemli ölçüde azalır. ²⁰ Bu durum, şiddetli yağışlarda su akışının artmasına, banka erozyonuna, çamur akıntılarına ve heyelanlara yol açabilir. ¹⁹
• Su Kaynaklarının Kirlenmesi: Yangınlar sonrası kül ve tortu birikintileri su kaynaklarını kirleterek su kalitesini düşürebilir, fosfor ve azot seviyelerini artırabilir. ¹⁹ Altyapı hasarı ve havadan gelen kirleticiler de içme suyu sistemlerine kimyasalların (örneğin benzen) karışmasına neden olabilir, bu da insan sağlığı için risk oluşturur. ¹¹
• Ekosistem Döngüsü ve Yenilenme: Bazı ekosistemlerde yangınlar, tohumların yayılması ve yeniden büyüme için doğal bir yenilenme sürecinin parçası olabilir. ⁷ Ancak, yangınların sıklığı ve yoğunluğu arttığında, ağaçların tohum üretecek kadar olgunlaşmadığı durumlarda “yenilenme kazaları” meydana gelebilir. ¹⁹ Bu durum, ormanların bileşimini değiştirebilir veya tamamen yok olmasına neden olabilir. ¹⁹ Özellikle boreal ormanlarda, artan yangın sıklığı, kozalaklı türlerin yerini yaprak döken ağaçlara bırakmasına yol açabilir. ¹ Bu tür uzun vadeli ekolojik değişimler, biyolojik çeşitlilik, toprak dinamikleri, yangın davranışı ve karbon tutma kapasitesi üzerinde derin etkiler yaratabilir.
• Karbon Salımı ve İklim Değişikliği Geri Beslemesi: Orman yangınları, atmosfere büyük miktarda karbondioksit salarak iklim değişikliğiyle mücadele çabalarını olumsuz etkiler. ⁷ Yangın sonucu yok olan ağaçlar ve bitkiler, karbon depolama kapasitesinin azalmasına ve artan sera gazı emisyonlarına yol açar. ¹ Boreal ormanlar gibi büyük karbon depoları, yangınlar nedeniyle karbon yutağından karbon kaynağına dönüşebilir. ¹ Bu durum, yangınların sadece iklim değişikliğinin bir sonucu olmadığını, aynı zamanda onu daha da hızlandıran bir faktör haline geldiğini göstermektedir.

3.2. Kül Olan Servetler: Ekonomik Yıkım ve Milli Kayıplar

Orman yangınlarının ekonomik kayıpları oldukça büyüktür ve doğrudan ve dolaylı maliyetleri içerir.

• Maddi Hasar ve Mülk Kaybı: Yangınlar, evler, iş yerleri, tarım arazileri, orman endüstrisi ve diğer ekonomik faaliyetler için önemli maddi kayıplara yol açar. ⁷ Amerika Birleşik Devletleri’nde yangınlar son yıllarda yıllık 70-90 milyar dolar arasında hasara neden olmuştur. ⁹ Kaliforniya’daki 2018 Camp Fire, 10 milyar doları aşan sigorta kayıplarına yol açmıştır. ⁹
• Altyapı Hasarı: Yollar, elektrik şebekeleri, telekomünikasyon ağları, su dağıtım sistemleri ve madencilik ile ormancılık için endüstriyel tesisler gibi kritik altyapılar yangınlardan doğrudan etkilenebilir veya dolaylı olarak zarar görebilir. ⁸ Temel hizmetlerin restorasyonu büyük maliyetler gerektirir; örneğin, San Diego’daki 2003 yangınları 147,3 milyon dolarlık altyapı kaybına neden olmuştur. ²²
• Sağlık Maliyetleri: Orman yangını dumanı ve ilişkili hava kirliliği, solunum ve kardiyovasküler sorunlara yol açarak sağlık hizmeti maliyetlerini artırır. ⁹ Kanada’da kısa süreli dumana maruz kalmanın sağlık maliyetleri yıllık 410 milyon ila 1.8 milyar dolar arasında tahmin edilmektedir. ¹⁹ Küresel olarak, yangın dumanından kaynaklanan tehlikeli hava kirliliği nedeniyle yılda 1.5 milyondan fazla ölüm yaşandığı tahmin edilmektedir. ¹
• Ekonomik Kesinti ve Kayıp Sektörler: Yangınlar, işletmeleri yok ederek, tahliyelerle ve turizmi kesintiye uğratarak yerel ekonomileri sekteye uğratır. ⁹ Örneğin, 2019-2020 Avustralya çalılık yangınları, sadece turizmdeki aksaklıklar nedeniyle tahmini 3.6 milyar dolarlık ekonomik kayba yol açmıştır. ⁹
• Sigorta Maliyetleri: Yangınların artan sıklığı ve şiddeti, sigorta primlerinin yükselmesine ve sigorta şirketleri için daha büyük finansal kayıplara yol açmaktadır. ⁹ Yıllık sigorta ödemeleri 10-15 milyar dolara ulaşmaktadır. ¹⁰
• Yangınla Mücadele Maliyetleri ve Kaynak İsrafı: Yangınla mücadele operasyonlarında kullanılan su, enerji, itfaiye ekipmanları ve diğer kaynaklar, ulusal bütçeler üzerinde ek bir yük oluşturur. ⁸ Amerika Birleşik Devletleri, 2020’de sadece yangın söndürmeye yaklaşık 2.4 milyar dolar harcamıştır. ⁹

Yangınların ekonomik etkisi küresel olarak önemli olsa da, gelişmekte olan ülkeler ve kırılgan kırsal topluluklar için orantısız derecede daha ağırdır. Dünya Bankası’nın belirttiği gibi, 2015’te Endonezya’daki orman yangınları GSYİH’sinin %1.8’ine mal olmuş, bu da yaklaşık 16 milyar dolara denk gelmiştir. ¹⁰ Bu durum, daha küçük bir mutlak maliyetin bile GSYİH’nin çok daha büyük bir yüzdesini temsil edebileceği gelişmekte olan ülkelerdeki göreceli ekonomik etkiyi vurgulamaktadır. Bu orantısız yük, mevcut eşitsizlikleri şiddetlendirmekte ve bu bölgelerde sürdürülebilir kalkınmayı engellemektedir. Bu nedenle, yangın yönetiminde bu kırılgan alanlara yönelik hedeflenmiş uluslararası finansal ve teknik desteğe ihtiyaç duyulmaktadır.

Tablo 2: Küresel Orman Yangınlarının Ekonomik Maliyetleri

Maliyet Kategorisi	Açıklama	Küresel/Bölgesel Tahmini Maliyetler ve Örnekler
Doğrudan Maliyetler	Yangınla mücadele operasyonları, mülk ve altyapı hasarı, doğal kaynakların tahribatı.	ABD’de yıllık 70-90 milyar dolar. 9	ABD’de 2020’de yangın söndürme harcaması yaklaşık 2.4 milyar dolar. 9	Kaliforniya’daki 2018 Camp Fire: 10 milyar dolardan fazla sigorta kaybı. 9	San Diego’daki 2003 yangınları: 147.3 milyon dolar altyapı kaybı. 22
Dolaylı Maliyetler	Sağlık hizmetleri, ekonomik kesintiler, turizm kaybı, sigorta primleri, uzun vadeli çevresel etkiler.	Küresel yıllık toplam kayıp: 70-300 milyar dolar. 9	Endonezya (2015): GSYİH’sinin %1.8’i, yaklaşık 16 milyar dolar. 10	Avrupa (2010-2020): Yıllık ortalama 8-10 milyar Euro. 10	Avustralya (2019-2020 çalılık yangınları): 100 milyar doların üzerinde toplam ekonomik kayıp. 9	Avustralya’da turizmde 3.6 milyar dolar ekonomik kayıp. 9	Küresel olarak sigorta ödemeleri: yıllık 10-15 milyar dolar. 10	Kanada’da kısa süreli dumana maruz kalmanın sağlık maliyetleri: yıllık 410 milyon – 1.8 milyar dolar. 19

Bu tablo, orman yangınlarının sadece doğrudan söndürme maliyetleriyle sınırlı kalmayıp, mülk hasarı, altyapı tahribatı, sağlık hizmetleri ve ekonomik sektörlerdeki aksaklıklar gibi çok geniş bir yelpazede finansal yükler oluşturduğunu göstermektedir. Özellikle gelişmekte olan ülkeler üzerindeki orantısız yükün vurgulanması, yangın önleme ve yönetimine yapılacak yatırımların sadece çevresel değil, aynı zamanda sosyo-ekonomik açıdan da ne kadar kritik olduğunu ortaya koymaktadır. Tablo, proaktif önlemlerin ve entegre yönetim stratejilerinin, yangın sonrası ortaya çıkan astronomik maliyetlerden çok daha uygun maliyetli olduğunu açıkça göstermektedir.

3.3. İnsanımızın Acısı: Evsizlik, Travma ve Sağlık Tehditleri

Orman yangınları, insan toplumları üzerinde derin ve kalıcı sosyal ve sağlık etkileri bırakmaktadır.

• Evsizlik ve Yerinden Edilme: Orman yangınları, yaşam alanlarını tahrip ederek insanları evsiz bırakabilir ve mağdurların tekrar hayata dönmek ve yeni bir yaşam kurmak için mücadele etmelerine neden olabilir. ⁷ Tekrarlanan yerinden edilmeler, özellikle Kaliforniya’da, ciddi halk sağlığı sorunlarına, özellikle de zihinsel sağlık sorunlarına yol açmaktadır. ¹²
• Psikolojik ve Davranışsal Sağlık Sorunları: Yangınlar, toplumları etkileyen travmatik bir deneyimdir. Yangın mağdurları, travma sonrası stres bozukluğu (TSSB), anksiyete, depresyon ve uyku bozuklukları gibi psikolojik sorunlar yaşayabilir. ⁸ Yangınların neden olduğu stres ve kayıplar, sosyal ilişkilerde gerilimlere ve kopmalara yol açabilir. ⁷ Bu psikolojik sorunlar genellikle yangından 6-18 ay sonra ortaya çıkabilir ve acil durum hizmetlerinin artık topluluk bakımı sağlamadığı dönemlere denk gelebilir. ¹¹ Yerinden edilen yerli topluluklar, yeniden yerleşme ve sosyal yapılarını kaybetme nedeniyle büyük stres bildirmektedir. ¹⁹ Ayrıca, çevresel değişimle ilişkili psikolojik sıkıntı olan solastalgia da görülebilir. ¹⁹
• Toplumsal Bağların Zedelenmesi: Yangınlar, insanların aileleri, komşuları ve topluluklarıyla olan bağlarını zedeler. ⁷ Yangın sonrası işsizlik ve ekonomik istikrarsızlık, depresyon ve anksiyete seviyelerinin artmasına neden olabilir. ¹¹ Toplum içi şiddet ve istismar oranlarının (aile içi şiddet, cinsel istismar, çocuk istismarı, madde bağımlılığı) yangın felaketlerinden sonra arttığı da gözlemlenmiştir. ¹¹
• Hava Kalitesi ve Solunum Sağlığı: Yangın dumanı, özellikle 2.5 mikrometreden küçük partikül madde (PM2.5) içerir ve bu partiküller kolayca akciğerlere yerleşerek kan dolaşımına girebilir. ¹¹ Kısa süreli PM2.5 maruziyeti bile astım, solunum semptomları, alerjik reaksiyonlar, felç, kalp krizi ve genel hastaneye yatışlarda ani artışlara neden olabilir. ¹¹ Kronik dumana maruz kalma, çocuklarda nöropsikolojik, metabolik ve gelişimsel etkilere yol açabilir; dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB), otizm, okul başarısızlığı ve hafıza sorunları ile ilişkilendirilmiştir. ¹²
• Su Kalitesi ve İnsan Sağlığı: Yangın sonrası su kaynaklarının kül, tortu ve kimyasallarla kirlenmesi, içme suyu için ciddi risk oluşturur. ¹¹ Yangınlar, bitki örtüsünü yok ederek toprağın suyu emme kapasitesini azaltır, bu da şiddetli yağmurlarda kirlenmiş suyun akarsulara ve içme suyu rezervuarlarına taşınmasına yol açar. ²⁰ Hasarlı su sistemlerinde kanser riskiyle ilişkili kimyasallar (örneğin benzen) bulunabilir, bu da mide bulantısı, baş ağrısı ve döküntülere neden olabilir. ¹¹
• Sağlık Eşitsizliklerinin Artması: Yangınlar, mevcut sağlık eşitsizliklerini şiddetlendirir ve marjinalize edilmiş nüfusları orantısız şekilde etkiler. ¹¹ Afetlere karşı kırılganlık, olayın meydana geldiği sosyoekonomik bağlamın bir sonucudur; kaynaklara erişim ve yangının etkilerinden kurtulma yeteneği eşit dağılmamıştır. ¹¹ Çocuklar, yaşlılar, engelliler, hamileler, kronik sağlık sorunları olanlar, dışarıda çalışanlar, itfaiyeciler, yerli halklar ve evsizler gibi gruplar, hava kirliliğinin olumsuz etkilerine karşı en savunmasız olanlardır. ¹¹

Orman yangınları, tüm nüfusu eşit şekilde etkilememekte; bilakis, özellikle marjinalize edilmiş ve kaynakları sınırlı topluluklarda mevcut sağlık, sosyal ve ekonomik eşitsizlikleri orantısız bir şekilde şiddetlendirmektedir. Yerinden edilme, psikolojik travma, duman ve su kirliliğinden kaynaklanan uzun vadeli sağlık sorunları ve ekonomik istikrarsızlığın birleşen etkileri, kırılması zor bir kırılganlık döngüsü yaratmaktadır. Bu durum, afetlere hazırlık ve iyileşme çabalarında eşitlik odaklı yaklaşımların benimsenmesi gerekliliğini vurgulamaktadır.

 

4. Yangına Karşı Milli Kalkan: Önleme ve Yönetim Stratejileri

Orman yangınlarıyla mücadele, çok yönlü ve entegre bir yaklaşım gerektirmektedir. Bu yaklaşım, önleyici tedbirlerden teknolojik yeniliklere ve uluslararası işbirliğine kadar geniş bir yelpazeyi kapsar.

4.1. Bilinçli Adımlar, Güvenli Yarınlar: Halk Bilinçlendirme ve Bireysel Sorumluluk

İnsan kaynaklı yangınların büyük çoğunluğunun kasıtlı olmaması, önleyici tedbirlerin ve halk bilinçlendirme kampanyalarının kritik önemini ortaya koymaktadır. ⁴

• İnsan Kaynaklı Yangınları Önleme:

• • Ateş Güvenliği: Kamp ateşleri ve mangalların yalnızca uygun, bitki örtüsünden arındırılmış ve taşlarla çevrili ateş çukurlarında yakılması gerekmektedir. ¹⁷ Ateş asla gözetimsiz bırakılmamalı ve tamamen söndürülüp toprakla örtülmeden terk edilmemelidir. ¹⁷ Rüzgarlı günlerde ateş yakmaktan kesinlikle kaçınılmalıdır. ¹⁷
  • Sigara Atıkları: Kullanılmış kibrit ve sigara izmaritleri, ateşe dayanıklı bir kapta veya su dolu bir kapta güvenli bir şekilde imha edilmeli, asla yere atılmamalıdır. ¹⁷ Çocukların çakmak ve kibritlere erişimi engellenmelidir. ¹⁷
  • Bahçe Atığı Yakma: Bahçe atıklarının veya çöplerin yalnızca belediye tarafından izin verilen yerlerde (örneğin 50 galonluk varil veya ateş çukuru) ve koşullarda yakılması gerekmektedir. ¹⁷ Yakma işlemi gözetimsiz bırakılmamalı, rüzgarlı günlerde yapılmamalı ve kağıt veya benzinle ıslatılmış kumaş gibi yüksek yanıcı maddeler yakılmamalıdır. ¹⁷
  • Havai Fişek ve Piroteknik: Havai fişek kullanılırken her zaman bir kova su, bahçe hortumu veya yangın söndürücü hazır bulundurulmalıdır. ¹⁷ Çevredeki kuru ot ve bitki örtüsü ıslatılmalı, çocukların havai fişekleri gözetimsiz kullanmasına izin verilmemeli ve rüzgarlı gecelerde havai fişek yakılmamalıdır. ¹⁷ Kullanılmış havai fişekler tamamen söndürüldüğünden emin olmak için suyla ıslatılmalıdır. ¹⁷
  • Araç ve Ekipman Bakımı: Sıcak araçlar veya diğer makineler kuru otların üzerine park edilmemelidir. ¹⁷ Benzin veya motor yağının ot veya diğer bitki örtüsüne dökülmemesine dikkat edilmelidir. ¹⁷ Ormanlık alanlarda kullanılan traktörler, arazi araçları ve zincirli testereler gibi ekipmanlarda kıvılcım önleyici bulunmalıdır. ¹⁷ Araçların düzenli bakımı (lastik basıncı, frenler) yapılmalı ve araçta yangın söndürücü bulundurulmalıdır. ⁵
  • Yol Dışı Sürüşten Kaçınma: Özellikle kuru mevsimlerde, sıcak egzoz borularının ve susturucuların kuru bitki örtüsüyle temas ederek yangın başlatmasını önlemek için çakıl veya asfalt yollarda kalınması önemlidir. ¹⁸

• Halk Bilinçlendirme Kampanyaları: Smokey Bear gibi uzun soluklu kampanyalarla halkın yangın önleme konusunda eğitilmesi ve sorumluluk almasının teşvik edilmesi hayati önem taşımaktadır. ¹⁵ Bu kampanyalar, yangın güvenliği ipuçları, kamp ateşi güvenliği, bahçe atığı yakma ve ekipman kullanımı/bakımı hakkında görsel rehberler sunabilir. ¹⁵ Toplumların yangın ekolojisi ve hazırlık konusunda eğitilmesi, yangın riskini azaltmada önemli bir adımdır. ²³

Yangınların büyük çoğunluğunun insan kaynaklı ve sıklıkla kasıtlı olmayan eylemlerden kaynaklandığı göz önüne alındığında, önleme stratejileri sadece bilgilendirme kampanyalarının ötesine geçmelidir. Bu durum, insan karar alma süreçlerini anlamayı ve güvenli davranışları daha kolay, daha sezgisel veya sosyal olarak pekiştirilmiş hale getiren müdahaleler tasarlamayı gerektirir. Bu, bilişsel yükü azaltmak veya algılanan riski artırmak için “dürtme” (nudge) teknikleri, daha net tabelalar, topluluk taahhütleri veya hatta davranışsal ekonomi prensiplerinin uygulanmasını içerebilir. Bu yaklaşımlar, insan kaynaklı yangınların başlama olasılığını sistematik olarak azaltarak, yangın önlemede önemli bir rol oynayabilir.

4.2. Toprağı Korumak, Geleceği İnşa Etmek: Akıllı Arazi Yönetimi

Arazi yönetimi uygulamaları, yangın riskini azaltmak ve yangına dirençli topluluklar oluşturmak için temel bir stratejidir.

• Savunulabilir Alan Oluşturma (Defensible Space): Evlerin ve yapıların çevresinde yangına karşı savunulabilir bir alan oluşturmak hayati öneme sahiptir. ¹⁷ Bu, Ulusal Yangın Koruma Derneği’nin (NFPA) bölge konsepti kullanılarak yapılabilir. ¹⁷ Uygulamalar şunları içerir:

• • Yangına dayanıklı bitkilerin seçilmesi. ¹⁷
  • Çalılar ve ağaçlar arasında boşluk bırakılması (alevlerin sıçramasını azaltmak için). ¹⁷
  • Ağaçların budanması (yerden yaklaşık 6-10 fit yüksekliğe kadar ölü dalların temizlenmesi). ¹⁷
  • Çim alanların düzenli olarak biçilmesi (4 inçten yüksek olmaması). ¹⁷
  • Ölü ve kuru bitkilerin, düşen yaprakların ve kozalakların temizlenmesi. ¹⁷

• Yakıt Yükü Azaltma (Fuel Reduction): Ormanlarda ve çevresinde yanıcı malzeme miktarını azaltmak için kontrollü yakma (prescribed burns) gibi yöntemler kullanılabilir. ²³ Bu, özellikle Avustralya Aborjin halkının on binlerce yıldır uyguladığı “kültürel yakma” gibi geleneksel bilgi birikimini içerir; bu uygulama, daha serin aylarda küçük, düşük yoğunluklu yangınlar çıkararak yakıt yükünü azaltır ve yanmış-yanmamış alanlardan oluşan bir mozaik oluşturur. ²³ İspanyol itfaiyeciler, yangın ilerlemeden önce yakıtı tüketmek ve yangın şeridi oluşturmak için “geri yakma” (backfiring) tekniğini ustaca kullanmaktadır. ²³
• Yangına Dirençli Yapılaşma ve Peyzaj: Yangına dayanıklı bitkilerin peyzaja dahil edilmesi ve taş duvarlar, verandalar gibi yangına dayanıklı bölgelerin oluşturulması. ¹⁸ Yangına eğilimli alanlarda daha sıkı bina kodlarının uygulanması. ²³

Yangın direnci için etkili arazi yönetimi, geleneksel bilgiyi (kültürel yakma gibi) yangın ekolojisinin modern bilimsel anlayışıyla bütünleştiren ekosisteme özgü bir yaklaşım gerektirmektedir. Yangın bazı ekosistemlerin doğal yenilenme döngüsünün bir parçası olabilse de ⁷, iklim değişikliği doğal yangın rejimlerini değiştirerek yangınları daha sık ve yoğun hale getirmektedir. ² Bu nedenle, arazi yönetimi stratejileri bu yeni iklim gerçeklerine uyum sağlamalı, ekolojik sağlığı korumak ve yıkıcı mega yangınları önlemek için daha proaktif ve dinamik yakıt azaltma ve peyzaj tasarım müdahaleleri gerektirebilir.

4.3. Alevlere Karşı Teknoloji Kalkanı: Yapay Zeka ve İHA’ların Gücü

Teknoloji, orman yangınlarının tespiti, izlenmesi, tahmini ve söndürülmesi süreçlerinde devrim niteliğinde gelişmeler sunmaktadır.

• Erken Tespit ve İzleme Sistemleri:

• • Yapay Zeka (AI) ve Makine Öğrenimi (ML): Yapay zeka ve makine öğrenimi modelleri, yangın yönetimini devrim niteliğinde değiştirmektedir; tahmin, erken tespit ve yangın yayılma modellemesini geliştirmek için uydu, sensör ve hava durumu sistemlerinden gelen verileri kullanır. ²⁴ Bu sistemler, kameralar üzerinden canlı orman yangını tespiti yapabilir ²⁶, duman veya ısı belirtileri için ormanları 7/24 tarayabilir. ²⁵ Yangın risk haritaları oluşturabilir ve yangın çıkma olasılığı ile nedenini tahmin edebilirler. ²⁵ Yapay zeka destekli sistemler, insanlardan çok daha hızlı ve doğru çalışır, özellikle geniş ve uzak alanlarda etkili bir şekilde yangınları tespit edebilir. ²⁵
  • Uydu ve Uzaktan Algılama: Uydular, geniş bölgelerdeki yangınları düşük maliyetle tespit edebilir ve duman bulutlarını tanımlayabilir. ²⁸ NASA’nın MODIS ve VIIRS gibi sensörleri, 4 µm ve 11 µm gibi özel kanalları kullanarak yangınları 1 km’ye kadar çözünürlükte tespit edebilir ve günde birkaç kez kapsamlı veri sağlayabilir. ²⁸ NOAA’nın GOES uyduları ise 5-10 dakikalık gözlemlerle aktif yangın tespiti yapar. ²⁹ Ancak, uyduların kalın bulut veya dumandan tespit edememe, veri gecikmesi (1-7 saat) ve yangının gerçek boyutunu tam olarak belirleyememe gibi sınırlamaları bulunmaktadır. ²⁸
  • Sensör Ağları (IoT): Gaz ve küçük katı parçacıkları algılayan yangın sensörleri, verileri buluta göndererek yapay zeka tarafından analiz edilmesini sağlar ve uyarılar gönderir. ²¹ Bu “öğrenen” sensörler, bulundukları konum için bir temel veri oluşturur. ²¹ Ayrıca, yangın sonrası artan sel riskini azaltmak için de IoT tabanlı sel sensörleri kullanılmaktadır; bu sensörler, su seviyelerini gerçek zamanlı olarak izleyerek yetkilileri ve vatandaşları potansiyel tehditlere karşı uyarır. ²¹

• Yangınla Müdahale ve Söndürme Teknolojileri:

• • İnsansız Hava Araçları (İHA’lar/Dronlar): Dronlar, yangın gözetimi, tespiti, kontrol altına alınması ve söndürülmesinde kullanılır. ³⁰ Kızılötesi kameralarla yangın sınırlarını haritalayabilir, sıcak noktaları belirleyebilir, duman içinde ve gece çalışabilir, gerçek zamanlı veri sağlayarak pilot riskini azaltır. ³⁰ Yangının yayılma yönünü tahmin etme ve hızlı kaçış yollarını belirleme yeteneğine sahiptirler. ³⁰ Söndürme amaçlı olarak su veya yangın geciktirici maddeleri hassas bir şekilde bırakabilirler. ³⁰ Hatta kontrollü yakmaları başlatmak için “Dragon Egg System” gibi sistemler kullanılabilir. ³⁰ Yapay zeka destekli sürü İHA’ları (FireSwarm) koordineli hareket edebilir. ³⁰ Otonom helikopterler (Lockheed Martin’in Sikorsky ile işbirliği içindeki Black Hawk helikopterleri) yangınları tespit edip su bırakabilir. ³⁰ XPRIZE Wildfire gibi yarışmalar, 10 dakika içinde 1000 km² alanı otonom olarak tespit edip söndürebilen sistemlerin geliştirilmesini teşvik etmektedir. ³²
  • Hava Araçları (Uçaklar ve Helikopterler): Yangınla mücadelede çeşitli tip ve boyutlarda uçaklar kullanılmaktadır. ³³ Tek motorlu hava tankerleri (SEATs) 800 galona kadar yangın geciktirici taşıyabilirken, büyük hava tankerleri (LATs) 2.000 ila 4.000 galon, çok büyük hava tankerleri (VLATs) ise 8.000 galondan fazla geciktirici taşıyabilir (örneğin DC-10). ³³ Su toplayıcı uçaklar (Water Scoopers, örneğin Bombardier CL-415), su yüzeyinden su alıp yangınlara bırakabilen amfibik uçaklardır. ³³ Helikopterler ise (Tip 1, 2, 3 gibi farklı kapasitelerde) 200 ila 2.000 galon arasında su veya geciktirici taşıyabilir. ³⁴ Keşif, personel taşıma ve hassas su bırakma görevlerinde kullanılırlar. ³⁴ Hava denetim ve yönlendirme uçakları, yer ekipleri ve diğer hava araçları arasında iletişimi sağlayarak geciktirici bırakma noktalarını belirler. ³³

Orman yangınları yönetiminin geleceği, gelişmiş tespit (yapay zeka, makine öğrenimi, uydu, IoT sensörleri), gerçek zamanlı izleme (dronlar, termal görüntüleme), tahmine dayalı modelleme (yangın davranışı ve risk için yapay zeka) ve hassas söndürmeyi (otonom dronlar, akıllı hava tankeri bırakmaları) sorunsuz bir şekilde birleştiren entegre, yapay zeka odaklı bir ekosistemin geliştirilmesinde yatmaktadır. Bu bütünsel teknolojik çerçeve, müdahale sürelerini önemli ölçüde azaltmayı, kaynak tahsisini optimize etmeyi ve proaktif, veriye dayalı karar almayı mümkün kılmayı hedeflemektedir. Bu, yangınla mücadeleyi reaktif bir yaklaşımdan daha akıllı ve öngörülü bir yönetim paradigmasına taşımaktadır.

Tablo 3: Yangın Tespit, İzleme ve Söndürme Teknolojileri

Teknoloji Kategorisi	Teknoloji Adı/Türü	Özellikler/Kapasiteler	Uygulama Alanları/Örnekler
Tespit ve İzleme	Yapay Zeka (AI) ve Makine Öğrenimi (ML)	Tahmin, erken tespit, yayılma modellemesi, risk haritaları, karar desteği. İnsanlardan daha hızlı ve doğru.	EyeCU, Orman Yangını Erken Uyarı Sistemi (OYEUS). 24
	Uydu Sistemleri (MODIS, VIIRS, GOES, AVHRR)	Geniş alan kapsama, duman tespiti, 1 km’ye kadar çözünürlük. Günde birden çok kez gözlem.	Uzak bölgelerin izlenmesi, duman bulutlarının tespiti. 28
	Sensör Ağları (IoT)	Gaz ve küçük partikül tespiti, bulut tabanlı analiz, öğrenen sensörler, sel tespiti.	Yangın başlangıcı tespiti, yangın sonrası sel riskinin izlenmesi. 21
	İnsansız Hava Araçları (İHA’lar/Dronlar)	Gerçek zamanlı veri, kızılötesi kameralar, hotspot tespiti, yangın sınırlarını haritalama, gece operasyonu.	Gözetim, keşif, hotspot belirleme, yangın yayılımı tahmini. 30
Müdahale ve Söndürme	İnsansız Hava Araçları (İHA’lar/Dronlar)	Su/geciktirici bırakma, kontrollü yakma (Dragon Egg System), otonom operasyonlar, sürü algoritmaları.	Hassas su damlaları, yangın şeridi oluşturma, tehlikeli alanlarda müdahale (XPRIZE Wildfire, Sikorsky Black Hawk). 30
	Hava Tankerleri (SEATs, LATs, VLATs)	Yangın geciktirici taşıma kapasitesi (800 galondan 8.000+ galona kadar).	Geniş alanlara geciktirici bırakma, yer ekiplerini destekleme. 33
	Su Toplayıcı Uçaklar (Water Scoopers)	Su yüzeyinden su alıp yangınlara bırakma kapasitesi.	Hızlı ve tekrarlayan su bırakma (Bombardier CL-415). 33
	Helikopterler (Tip 1, 2, 3)	Su/geciktirici taşıma kapasitesi (200 galondan 2.000 galona kadar), keşif, personel taşıma, hassas damlalar.	Zorlu arazilere erişim, hotspotlara hassas müdahale, yer ekiplerine destek. 34

Bu tablo, yangın yönetiminde kullanılan çeşitli teknolojik araçları ve bunların yeteneklerini özetlemektedir. Yangın tespitinden söndürmeye kadar uzanan geniş bir yelpazedeki bu teknolojiler, yangınlara müdahale süresini azaltma, kaynak tahsisini optimize etme ve itfaiyecilerin güvenliğini artırma potansiyeli sunmaktadır. Tablo, yapay zeka ve otonom sistemlerin entegrasyonuyla gelecekteki yangın yönetiminin daha proaktif ve akıllı olacağı yönündeki eğilimi de desteklemektedir.

4.4. Birlik Olmak, Güçlü Olmak: Ulusal ve Uluslararası İşbirliği

Orman yangınlarıyla mücadelede ulusal ve uluslararası düzeyde işbirliği ve sağlam politikalar hayati öneme sahiptir.

• Ulusal Stratejiler:

• • Entegre Yangın Yönetimi (Integrated Fire Management – IFM): Türkiye Orman Genel Müdürlüğü’nün (OGM) yangınla mücadele stratejisi önleme, söndürme ve rehabilitasyon olmak üzere üç temel üzerine kuruludur. ¹³ Gıda ve Tarım Örgütü (FAO), IFM’yi “İnceleme ve Analiz, Risk Azaltma, Hazırlık, Yangınlara Müdahale ve İyileşme” (5R) yaklaşımıyla desteklemektedir. ¹⁴ Bu yaklaşım, yangınların ekosistemlerin doğal bir parçası olduğu durumları da dikkate alarak, yangınları sadece bir afet olarak değil, aynı zamanda yönetilmesi gereken bir ekolojik süreç olarak ele alır.
  • Topluluk Tabanlı Programlar: Kaliforniya Yangın Güvenliği Konseyi (CFSC) gibi kuruluşlar, hibe, programatik destek ve teknik yardım sağlayarak toplulukları yangın hazırlığı ve dayanıklılığı konusunda desteklemektedir. ³⁵ Bu programlar, yerel yangın güvenliği konseyleri ağı aracılığıyla eğitim, bilinçlendirme, arazi ve topluluk düzeyinde azaltma faaliyetleri ve planlama içerir. ³⁵ Bu tür programlar, yangınla mücadelede yerel halkın aktif katılımını teşvik ederek yangın riskini azaltmada önemli bir rol oynamaktadır.
  • Kriz ve Afet Yönetim Sistemleri: Erken uyarı sistemlerinin kurulması ve yangın yönetim planlarının iklim değişikliği koşullarına göre uyarlanması, yangınlara daha hızlı ve etkili müdahale edilmesini sağlar. ³⁶ İsveç’te uygulanan uyarlama seçenekleri arasında daha iyi tahmin ve haritalama hizmetleri, artan yangın söndürme kaynakları ve halkın farkındalığını artırma yer almaktadır. ³⁶
  • Mevzuat ve Yönetmelikler: Çevre yasaları ve politikaları, ormansızlaşma ile ilgili bitki örtüsü yakma uygulamaları gibi yangınların önde gelen nedenlerini ele alarak ekosistemler için kritik destek sağlayabilir. ⁴ Altyapının titiz bakımı ve yer altına gömülü elektrik hatlarına geçiş için yasal düzenlemeler desteklenmelidir, zira elektrik dağıtım sistemleri ekipman arızalarından kaynaklanan yangınların yaygın bir nedenidir. ⁵

• Uluslararası İşbirliği:

• • Mutabakat Anlaşmaları: Ülkeler arasında yangın söndürme konusunda işbirliği yapmak için birçok ikili anlaşma mevcuttur. ¹⁴ Örnekler arasında İspanya-Portekiz (teknik işbirliği ve karşılıklı yardım), Arjantin-Şili (bilgi alışverişi, ortak planlar, karşılıklı yardım) ve Finlandiya-Rusya (felaketleri önleme ve sonuçlarıyla mücadele işbirliği) bulunmaktadır. ³⁷ Bu anlaşmalar genellikle operasyonel yönergeler ve prosedür detayları içerir ve sınır geçişleri, maliyetler, sorumluluklar gibi konuları düzenler. ³⁷
  • Küresel ve Bölgesel Ağlar: FAO, küresel ve bölgesel yangın yönetimi ağlarına ev sahipliği yapmaktadır. ¹⁴ Küresel Yangın Yönetimi Merkezi (GFMC) ve Uluslararası Kırsal Yangın Konferansları Uluslararası İrtibat Komitesi gibi kuruluşlar, FAO’nun Entegre Yangın Yönetimi Gönüllü Kılavuzları’nın güncellenmesine katkıda bulunmuştur. ³⁹ Bu ağlar, bilgi ve deneyim paylaşımını teşvik eder.
  • Kapasite Geliştirme Programları: Güney Afrika’daki “Working on Fire (WoF)” programı, işsiz Güney Afrikalılara kapsamlı eğitim vererek onları kırsal itfaiyeci olarak istihdam etmektedir; bu programda 5.000’den fazla katılımcı bulunmaktadır. ⁴⁰ Şili de benzer bir program başlatmıştır. ⁴⁰ Almanya ve Avusturya gibi Avrupa ülkeleri, büyük ölçüde gönüllü itfaiyecilere dayanmaktadır; Almanya’da her 70 Alman’a bir gönüllü itfaiyeci düşmektedir. ⁴⁰
  • Ortak Araştırma ve Bilgi Paylaşımı: Uluslararası ilişkiler, yangın yönetimi ve araştırmalarında etkileşim, bilgi alışverişi, ortak problem çözme ve deneyim paylaşımı yoluyla yangın etkilerini azaltmaya katkıda bulunabilir. ¹⁴

Entegre yangın yönetimi için uluslararası anlaşmalar ve gönüllü kılavuzlardan oluşan sağlam bir çerçeveye rağmen, küresel işbirliğinin fiili başarısı sınırlı kalmıştır. ¹⁴ Bu durum, politika oluşturma ile sahadaki etkin uygulama arasında önemli bir boşluk olduğunu göstermektedir. Gelecekteki çabalar, bu çerçevelerin operasyonel hale getirilmesini, yeterli finansmanın sağlanmasını, sınır ötesi kaynak paylaşımının kolaylaştırılmasını ve en önemlisi, yerel toplulukların küresel en iyi uygulamaları kendi özel bağlamlarına entegre etmeleri için güçlendirilmesini önceliklendirmelidir. Bu, politika ve uygulama arasındaki boşluğu kapatarak yangınla mücadelede daha etkili sonuçlar elde edilmesini sağlayacaktır.

5. Dadaş Ocakları’ndan Son Söz: Geleceğimiz İçin Acil Eylem Çağrısı

Orman yangınları, iklim değişikliğiyle şiddetlenen ve insan faaliyetleriyle tetiklenen karmaşık, çok boyutlu bir küresel tehdittir. Bu rapor, yangınların ekolojik, ekonomik ve sosyal etkilerinin yıkıcı boyutlarını ve bu tehditle mücadelede entegre bir yaklaşımın vazgeçilmezliğini ortaya koymuştur. Yangınlar, sadece doğal yaşamı ve ekosistemleri tahrip etmekle kalmayıp, milyarlarca dolarlık ekonomik kayıplara, altyapı hasarlarına ve insan sağlığı üzerinde ciddi olumsuz etkilere yol açmaktadır. Özellikle duman kaynaklı hava kirliliği, küresel çapta yılda 1.5 milyondan fazla ölüme neden olmaktadır. ¹

Entegre yangın yönetimi (IFM), yangın döngüsünün tüm aşamalarını (önleme, hazırlık, müdahale ve iyileşme) kapsayan, veri tabanlı, bilimsel temelli ve yerel toplulukları içeren bir stratejidir. ¹⁴ Bu yaklaşım, yangınların nedenlerini ve etkilerini bütüncül bir şekilde ele alarak, sürdürülebilir bir yangın direnci oluşturmayı hedeflemektedir.

Sürdürülebilir Yangın Yönetimi İçin Anahtar Öneriler

Orman yangınlarının yıkıcı etkilerini azaltmak ve gelecekteki yangın risklerini yönetmek için aşağıdaki kapsamlı önerilerin hayata geçirilmesi kritik öneme sahiptir:

• 1. İnsan Kaynaklı Yangınların Önlenmesine Odaklanma:

• • Halk bilinçlendirme kampanyaları güçlendirilmeli ve davranışsal bilimlerden yararlanılarak güvenli uygulamalar teşvik edilmelidir. Bu, yangın güvenliği kurallarının sadece bilgilendirilmesi değil, aynı zamanda bireylerin bu kurallara uymasını kolaylaştıracak ve alışkanlık haline getirecek stratejilerin geliştirilmesini içerir.
  • Ateş kullanımı, sigara atıkları, bahçe atığı yakma ve araç/ekipman bakımı konularında daha sıkı denetim ve eğitimler yapılmalıdır. ¹⁷ Yangın riskinin yüksek olduğu dönemlerde belirli faaliyetlere (örneğin anız yakma) yönelik kısıtlamalar uygulanmalıdır.

• 2. İklim Değişikliğiyle Mücadele ve Uyum:

• • Küresel sera gazı emisyonlarının azaltılması, yangın riskini artıran sıcaklık artışı ve kuraklık gibi temel tetikleyicilerle mücadelede kritik öneme sahiptir. ² Bu, uluslararası iklim anlaşmalarına uyumu ve yenilenebilir enerjiye geçişi hızlandırmayı gerektirir.
  • Yangına dirençli peyzajlar oluşturma ve arazi yönetimi uygulamaları, değişen iklim koşullarına uyum sağlayacak şekilde geliştirilmelidir. ²³ Bu, daha kurak ve sıcak koşullara dayanıklı bitki türlerinin seçilmesini ve su kaynaklarının verimli kullanılmasını içerir.

• 3. Teknolojik Yeniliklerin Entegrasyonu:

• • Yapay zeka, makine öğrenimi, uydu sistemleri ve İHA’lar gibi teknolojiler, yangınların erken tespiti, yayılım modellemesi, risk haritalarının oluşturulması ve kaynak tahsisi için daha etkin bir şekilde kullanılmalıdır. ²⁴
  • Otonom tespit ve söndürme sistemlerinin geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması için yatırımlar artırılmalıdır. ³² Bu, insan müdahalesini azaltırken, yangınlara daha hızlı ve hassas müdahale edilmesini sağlayacaktır.

• 4. Kapsamlı Arazi Yönetimi ve Ekolojik Restorasyon:

• • Yakıt yükünü azaltma (kontrollü yakma dahil) ve savunulabilir alanlar oluşturma uygulamaları yaygınlaştırılmalıdır. ¹⁷ Bu uygulamalar, yangınların şiddetini ve yayılma hızını düşürerek kontrol altına alınmasını kolaylaştırır.
  • Yangın sonrası ekosistemlerin doğal yenilenme kapasitesini destekleyen ve biyolojik çeşitliliği koruyan uzun vadeli rehabilitasyon ve restorasyon planları uygulanmalıdır. ⁷ Bu planlar, yangın sonrası erozyonu önlemeyi, toprak sağlığını iyileştirmeyi ve ekosistemlerin eski haline dönmesini sağlamayı hedeflemelidir.

• 5. Ulusal ve Uluslararası İşbirliğinin Güçlendirilmesi:

• • Mevcut ikili ve çok taraflı anlaşmaların operasyonel etkinliği artırılmalı, bilgi ve kaynak paylaşımı kolaylaştırılmalıdır. ¹⁴ Sınır ötesi yangınlar için hızlı ve koordineli müdahale mekanizmaları geliştirilmelidir.
  • Özellikle gelişmekte olan ülkelerde yangın yönetimi kapasitesini artırmak için finansal ve teknik destek mekanizmaları geliştirilmelidir. ¹⁰ Bu ülkeler, yangınların ekonomik ve sosyal etkileri karşısında daha savunmasızdır.
  • Yerel toplulukların yangın yönetimi süreçlerine aktif katılımı teşvik edilmelidir. ¹⁴ Yerel bilgi ve uygulamalar, yangınla mücadele stratejilerinin etkinliğini artırabilir.

• 6. Sağlık ve Sosyal Etkilerin Yönetimi:

• • Yangın dumanına maruz kalma ve su kirliliğinin halk sağlığı üzerindeki etkilerini izlemek ve azaltmak için proaktif sağlık stratejileri geliştirilmelidir. ¹¹ Bu, erken uyarı sistemleri, maske dağıtımı ve temiz su temini gibi önlemleri içerir.
  • Yangın mağdurlarına yönelik psikolojik ve sosyal destek hizmetleri, özellikle uzun vadeli travma ve yerinden edilme etkilerini ele almak için güçlendirilmelidir. ¹¹ Bu hizmetler, yangın sonrası dönemde toplumsal dayanıklılığı artırır.
  • Yangınların marjinalize edilmiş topluluklar üzerindeki orantısız etkilerini azaltmak için eşitlik odaklı planlama yapılmalıdır. ¹¹ Bu, kaynakların adil dağıtımını ve en savunmasız gruplara öncelik verilmesini sağlamayı içerir.

Geleceğe Yönelik Araştırma ve Geliştirme Alanları

Orman yangınlarıyla mücadelede sürekli ilerleme sağlamak için aşağıdaki alanlarda araştırmalara ve geliştirmelere devam edilmelidir:

• İklim değişikliğinin farklı ekosistemlerdeki yangın rejimleri üzerindeki etkilerini daha iyi anlamak için ileri modelleme teknikleri geliştirilmelidir.
• Yangın önleme ve müdahale teknolojilerinde yapay zeka ve otonom sistemlerin (özellikle İHA sürüleri ve otonom söndürme robotları) daha da entegrasyonu ve saha testleri yapılmalıdır.
• Yangınların uzun vadeli ekolojik, ekonomik ve sosyal toparlanma süreçleri üzerine daha fazla araştırma yaparak, daha etkili rehabilitasyon stratejileri geliştirilmelidir.
• Davranışsal bilimlerin yangın önleme stratejilerine entegrasyonu için deneysel çalışmalar ve pilot projeler yürütülmelidir.

Alıntılanan çalışmalar

1. The Latest Data Confirms: Forest Fires Are Getting Worse – World Resources Institute, erişim tarihi Temmuz 27, 2025, https://www.wri.org/insights/global-trends-forest-fires
2. Wildfire climate connection | National Oceanic and Atmospheric Administration, erişim tarihi Temmuz 27, 2025, https://www.noaa.gov/noaa-wildfire/wildfire-climate-connection
3. www.edf.org, erişim tarihi Temmuz 27, 2025, https://www.edf.org/climate/heres-how-climate-change-affects-wildfires#:~:text=What%20does%20a%20hotter%20planet,increase%20in%20the%20years%20ahead.
4. What Causes Wildfires? | Earth.Org, erişim tarihi Temmuz 27, 2025, https://earth.org/what-causes-wildfires/
5. What Causes Wildfires? | WFCA – Western Fire Chiefs Association, erişim tarihi Temmuz 27, 2025, https://wfca.com/wildfire-articles/what-causes-wildfires/
6. Facts + Statistics: Wildfires | III – Insurance Information Institute, erişim tarihi Temmuz 27, 2025, https://www.iii.org/fact-statistic/facts-statistics-wildfires
7. Doğanın Çığlığı: Orman Yangınlarının Etkileri ve Nedenleri – Shrub Doğal Kozmetik, erişim tarihi Temmuz 27, 2025, https://www.shrub.com.tr/blog-31-doganin_cigligi_orman_yanginlarinin_etkileri_ve_nedenleri.html
8. Yangınların Ekolojik, Ekonomik ve Sosyal Dinamiklere Etkisi – Türkiye Acil Tıp Vakfı – TÜAT, erişim tarihi Temmuz 27, 2025, https://www.tuat.org/yanginlarin-ekolojik-ekonomik-ve-sosyal-dinamiklere-etkisi/
9. Economic Impact of Wildfires: Strategies and a $2.4 Billion Market Opportunity in Wildfire Defense | Market Research Reports® Inc., erişim tarihi Temmuz 27, 2025, https://www.marketresearchreports.com/blog/2024/06/17/economic-impact-wildfires-strategies-and-24-billion-market-opportunity-wildfire
10. Forest fires Are Spreading—and So Must Global Solutions – World Bank, erişim tarihi Temmuz 27, 2025, https://www.worldbank.org/en/news/opinion/2025/06/16/forest-fires-are-spreading-and-so-must-global-solutions
11. Impacts of Wildfires on Public Health and the Health Care System, erişim tarihi Temmuz 27, 2025, https://ahea.assembly.ca.gov/system/files/2025-03/background-paper-final.pdf
12. Public and Mental Health Consequences of Repeated Wildfire Displacement; Public Health Emergencies in California Communities, USA. – ResearchGate, erişim tarihi Temmuz 27, 2025, https://www.researchgate.net/publication/388973201_Public_and_Mental_Health_Consequences_of_Repeated_Wildfire_Displacement_Public_Health_Emergencies_in_California_Communities_USA
13. Orman Yangınlarıyla Mücadelede Yenilikçi Yaklaşımlar Grubu Çalışma Belgesi, erişim tarihi Temmuz 27, 2025, https://cdniys.tarimorman.gov.tr/api/File/GetFile/330/Sayfa/1416/1778/DosyaGaleri/20._orman_yanginlariyla_mucadelede_yenilikci_yaklasimlar.pdf
14. International Relations for Reducing Wildfire Impacts – Forest Service, erişim tarihi Temmuz 27, 2025, https://www.fs.usda.gov/psw/publications/documents/psw_gtr261en/psw_gtr261_001.pdf
15. Smokey Bear: Home, erişim tarihi Temmuz 27, 2025, https://smokeybear.com/
16. Orman yangını – Vikipedi, erişim tarihi Temmuz 27, 2025, https://tr.wikipedia.org/wiki/Orman_yang%C4%B1n%C4%B1
17. How To Prevent Wildfires | American Red Cross, erişim tarihi Temmuz 27, 2025, https://www.redcross.org/get-help/how-to-prepare-for-emergencies/types-of-emergencies/wildfire/how-to-prevent-wildfires.html
18. 10 Ways to Prevent Forest Fires | One Tree Planted, erişim tarihi Temmuz 27, 2025, https://onetreeplanted.org/blogs/stories/ways-to-prevent-forest-fires
19. Forest fires – Impacts – Ouranos, erişim tarihi Temmuz 27, 2025, https://www.ouranos.ca/en/climate-phenomena/forest-fires-impacts
20. How Do Wildfires Impact the Environment? – NC State College of Natural Resources, erişim tarihi Temmuz 27, 2025, https://cnr.ncsu.edu/news/2025/02/how-do-wildfires-impact-the-environment/
21. Technology to Reduce the Impacts of Wildfires – Homeland Security, erişim tarihi Temmuz 27, 2025, https://www.dhs.gov/science-and-technology/technology-reduce-impacts-wildfires
22. Economic Impacts of Wildfire – Fire Adapted Communities Learning Network, erişim tarihi Temmuz 27, 2025, https://fireadaptednetwork.org/wp-content/uploads/2014/03/economic_costs_of_wildfires.pdf
23. Learning from the World: Wildland Firefighting Practices and Strategies Across the Globe, erişim tarihi Temmuz 27, 2025, https://www.flashwildfireservices.ca/blogs/news/learning-from-the-world-wildland-firefighting-practices-and-strategies-across-the-globe
24. Predicting the flame: how AI is reshaping our response to wildfires | Lombard Odier, erişim tarihi Temmuz 27, 2025, https://www.lombardodier.com/insights/2025/june/predicting-the-flame.html
25. Machine Learning in Wildfire Prediction: How AI Is Changing Fire Management, erişim tarihi Temmuz 27, 2025, https://smokedsystem.com/machine-learning-in-wildfire-prediction/
26. Orman yangınlarını önlemek için teknolojiden nasıl yararlanılabilir? | Ergi Şener Köşe Yazısı, erişim tarihi Temmuz 27, 2025, https://www.hurriyet.com.tr/teknoloji/yazarlar/ergi-sener/orman-yanginlarini-onlemek-icin-teknolojiden-nasil-yararlanilabilir-41863624
27. Orman yangınlarına “yüksek teknolojiyle” müdahale ediliyor – Anadolu Ajansı, erişim tarihi Temmuz 27, 2025, https://www.aa.com.tr/tr/gundem/orman-yanginlarina-yuksek-teknolojiyle-mudahale-ediliyor/2690674
28. Canadian Wildland Fire Information System | Data Sources and Methods for Daily Maps, erişim tarihi Temmuz 27, 2025, https://cwfis.cfs.nrcan.gc.ca/background/dsm/fm3
29. Hazard Mapping System Fire and Smoke Product – NOAA OSPO, erişim tarihi Temmuz 27, 2025, https://www.ospo.noaa.gov/products/land/hms.html
30. Drones in wildfire management – Wikipedia, erişim tarihi Temmuz 27, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Drones_in_wildfire_management
31. Firefighting Drones – Thermal Imaging Wildfire Drones – Unmanned Systems Technology, erişim tarihi Temmuz 27, 2025, https://www.unmannedsystemstechnology.com/expo/firefighting-drones/
32. UT-Led Team Advances in Competition to Autonomously Detect, Suppress High-Risk Wildfires, erişim tarihi Temmuz 27, 2025, https://news.utexas.edu/2025/07/21/ut-led-team-advances-in-competition-to-autonomously-detect-suppress-high-risk-wildfires/
33. Planes | US Forest Service – USDA, erişim tarihi Temmuz 27, 2025, https://www.fs.usda.gov/managing-land/fire/planes
34. Firefighting Helicopter Types: A Comprehensive Guide, erişim tarihi Temmuz 27, 2025, https://www.helicopterexpress.com/blog/firefighting-helicopter-types
35. About Us – California Fire Safe Council, erişim tarihi Temmuz 27, 2025, https://cafiresafecouncil.org/about-us/about/
36. Değişen iklimde artan orman yangını riskini yönetmek, İsveç – Climate-ADAPT, erişim tarihi Temmuz 27, 2025, https://climate-adapt.eea.europa.eu/tr/metadata/case-studies/managing-the-increasing-risk-of-wildfires-in-a-changing-climate-sweden
37. Legal Frameworks for Forest Fire Management: International Agreements and National Legislation1, erişim tarihi Temmuz 27, 2025, https://www.fs.usda.gov/psw/publications/documents/psw_gtr208en/psw_gtr208en_127-146_jurvelius.pdf
38. Fire management: Voluntary guidelines – Principles and strategic actions, erişim tarihi Temmuz 27, 2025, https://www.fao.org/4/j9255e/J9255E09.htm
39. Integrated fire management voluntary guidelines – FAO Knowledge Repository, erişim tarihi Temmuz 27, 2025, https://openknowledge.fao.org/items/c88089be-5289-49bf-b9e3-7723657181f3
40. Fighting Wildfires Around the World, erişim tarihi Temmuz 27, 2025, https://www.frontlinewildfire.com/wildfire-news-and-resources/fighting-wildfires-around-world/