1983 ERZURUM – KARS DEPREMİ (HORASAN – NARMAN DEPREMİ

Alp orojenezi deprem kuşağı içerisinde yer ülkemiz deprem aktivitelerine en duyarlı olan bölgelerden biri olup tarih boyunca çeşitli depremlere maruz kalmıştır. Bu depremlerden dolayı ağır tahribatlar ve fazla sayıda can kayıplarına uğramış ve bu kayıplardan dolayı toplumsal bellekte ağır travmalara yol açmıştır. Erzurum her ne kadar 2 ve 3 derecede deprem bölgesi olarak adlandırılan alanda yer alsa da tarihte birçok depreme sahne olmuştur. Kuzey Anadolu Fay Hattı ve Doğu Anadolu Fay hatlarının üzerinde bulunan ülkemiz ve bölgemiz yaşanan depremlerle birçok can ve mal kaybına uğramış ve yerleşim yerleri sayısız kez yıkıma uğramıştır. Yakın tarihte Erzurum belleğine en çok etki eden deprem 30 Ekim 1983 tarihinde olmuştur. 12 Eylül 1980 askeri darbesinden sonra yeniden demokrasiye geçiş aşamasında genel seçim çalışmalarının yürütüldüğü bir ortamda meydana gelen deprem ülkenin kaynaklarının en yetersiz olduğu zamanda olmuştur. Buna rağmen devletçe vatandaşın mağdur olmaması için her türlü tedbir alınmıştır

DEPREM HAKKINDA BİLGİLER:

Depremin olduğu 30 Ekim 1983 tarihi Pazar gününe denk gelmiştir. 07:12 saatinde vuku bulan depremin merkez üssünün (Episantr) koordinatları 40⁰290’ Enlem 42⁰171’ Boylam arasıdır. Bu koordinatlar harita üzerinde işaretlendiği zaman depremin merkez üssünün Güllü Dağının Güney Batı etekleri üzerinde kurulu olan Gerek, Muratbağı, Kızlarkale ve Çamlıkale köylerinin arasında yer aldığı görülmektedir. Yer altının 17 km derinliğinde gerçekleşen deprem Richter ölçeği ile 6,8 Mercalli ölçeği ile VIII şiddetindedir. Depremin etkili olduğu alan her ne kadar ülkemizin en yıkıcı ve tehlikeli deprem kuşağı olan Kuzey Anadolu Fay hattı sınırı içerisinde kalmış olsa da depremin merkez üssü bu fay hattının uzağında levha içi ortamda gerçekleşmiştir. Depremin gerçekleştiği alan bir başka tehlikeli fay hattı olan Doğu Anadolu Fay hattına yakın olup iki fay hattının kesişim noktasında yer almaktadır. Deprem o gün pek bilinmeyen bir fayda gerçekleşmiştir.

Bu tarihten sonra bölgede deprem aktivitesinin ölçülmesi için araziye portatif deprem kayıtçıları yerleştirilmiştir 30 Ekim 1983 – 31 Ekim 1984 tarihleri arasında bölgede 2888 adet deprem yaşanmıştır. Bu deprem aktiviteleri Güneyden Kuzeye doğru kaymıştır. Söz konusu deprem hareketliliği içerisinde 30 Ekim 1983 depreminden sonra önemli olarak kabul edilen deprem aktivitelerinde şu tarihler ön plana çıkmaktadır. 13 Ocak 1984 gününde deprem fırtınası yaşanmış ve 50 adet hissedilen deprem yaşanmıştır. 18 Eylül 1984 tarihinde 31 Ekim 1983 depreminin 50 km kuzeyinde Şenkaya – Olur ilçeleri arasında 5,6 Richter ölçeğinde bir deprem meydana gelmiş ve akabinde az sayıda artçı sarsıntı yaşanmıştır. 18 Ekim 1984 tarihinde ise Şenkaya ilçe merkezine yakın bir alanda Richter ölçeğinde 4,8 şiddetinde bir deprem daha gerçekleşmiştir. Bu bölgede bilinen deprem doğrultusuna uymayan bir deprem hareketliliğidir. Bilimsel açıdan bu duruma Levha içi deprem göçü adı verilmektedir.

DEPREMİN ETKİLİ OLDUĞU ALANIN ÖZELLİKLERİ

Deprem yüksek dağlık alanın bulunduğu bir coğrafya üzerinde gerçekleşmiştir. Yüksek dağlık alanda olmasından dolayı yeryüzü şekilleri dağlar, dağlar arasında uzanan V şeklinde derin vadiler ve yüksek platolardan oluşmaktadır. Karasal iklimin hakim olduğu alanda depremin olduğu tarihte ortalama sıcaklıkları gündüz 10 gece ise -5 derece civarlarında olmaktadır. Kış aylarında ise hava sıcaklığı ortalama olarak -13 derece civarlarında gerçekleşmiştir. Ekonomik açıdan hayvancılık ve tarım faaliyetleri yürütülmektedir. Dağlık alan olması nedeniyle bölgede kurulan yerleşme alanlarının rakım seviyesi 1500 – 2500 metre arasındadır. Bölgeye karayolları 1952 yılından itibaren yatırım yapmaya başlamış ana arteller bile istenilen seviyede gelişmemiştir. Köy yolları yetersiz, heyelanlı alanlarda veya kışın kardan dolayı sürekli olarak kapalı kaldığı bölgelerden geçmektedir. Bölgede demiryolları ve karayollarının ana yolları boydan boya geçmekle beraber iç bölgelerde ulaşım bozuk köy yolları ve patika yollarla sağlanmaktadır

Depremin etkilediği alan yüksek dağların yer aldığı bir alanda gerçekleşmiştir. Bundan dolayı deprem alanının tamamı dağlık ve yüksek platolardan oluşmaktadır. Yüksek rakım hava koşullarını olumsuz olarak etkilemiştir. Deprem olduğu aylarda hava sıcaklıkları gündüz 5 -10derece civarında iken geceleri -2 derecenin altına inmektedir. Yaklaşan kış aylarında ise hava sıcaklığı -40 derecelere kadar düşmektedir. Bölgenin geçim kaynağı tarım ve hayvancılıktır.

DEPREMİN ETKİLEDİĞİ YERLEŞİM ALANLARININ ZEMİN ÖZELLİKLERİ

Depremin yıkıcılığını belirleyen ana unsur insanların yaşadıkları konutların kalitesi yani depreme dayanıklılığıdır. Depreme dayanıklılığında dikkat edilmesi gereken ilk nokta yer seçimidir. Deprem alanında yer alan yerleşkeler incelendiği zaman şu noktalar dikkati çekmektedir.

Dağlık alan olduğundan dolayı yerleşkelerin rakım seviyesi 1500 – 2500 metre arasındadır.

Dağlık alan olması nedeniyle yerleşim alanları ya eğimi yüksek dağ eteklerinde ya da akarsu kaynaklarına yakın ovalarda veya yol kenarlarına yakın alanlarda kurulduğu gözlemlenmiştir.

Deprem esnasında ağır hasara uğrayan yerleşim merkezlerinin tamamına yakını yeraltı su seviyesinin yüksek olduğu alüvyon alanlar, bataklıklar ve kaygan killi topraklarla teşkil edilmiş zeminler üzerinde kurulmuştur.

Deprem bölgesindeki yerleşim alanları, Güllü dağının güneyinde Kuzey Doğu – Güney Batı uzantılı Çobandede Fay hattı ve Güllü dağının kuzeyinde yer alan Kuzey Doğu – Güney Batı uzantılı fay hattının yakın çevresinde kurulmuştur. Bu fay hattı Aras ve Narman havzasını etkileyen bir fay hattı olduğundan dolayı sarsıntılar en çok Horasan ve Narman ilçelerini ve köylerini etkilemiştir.

Her ne kadar zemin araştırması yapılmadan yerleşke alanları seçilmiş olsa da yaşanılan felaketler ve uğranılan yıkımlar dikkate alınarak tecrübeye dayalı yer seçimleri yapılmıştır. Bu tür alanlar seçilirken su kaynaklarına yakınlık, ekonomik faaliyetlere uygunluk, ulaşım kolaylığı ve savunma ihtiyaçları göz önünde tutulmuştur. Bundan dolayı eski yerleşim alanlarının büyük bir kısmı höyük özelliği göstermektedir.

DEPREMİN ETKİLEDİĞİ YERLEŞİM ALANLARININ YAPI ÖZELLİKLERİ

Depremin etkilediği yerleşim alanlarının bina özellikleri incelendiği zaman köylerin tamamının bölgeye mahsus geleneksel konutlardan oluştuğu görülmektedir. Deprem araştırmacıları bu binaları depreme hiçbir şekilde dayanağı olmayan D grubu yapı olarak değerlendirmektedir. Bu binaların temel yapı elemanları yuvarlak biçimli değişik büyüklükte moloz taşlarıdır. Bu moloz taşlarını birleştirmek ve bir arada tutmak için çamur harcı kullanılmaktadır. Çatı yapmak için ham ahşap ve ısı ve su yalıtımı için killi topraktan elde edilen bir sıva kullanılmıştır. İşçilik kalitesi oldukça düşük olan bu yapılarda hatıla yer verilmemiş, taşlar uygun şekilde yerleştirilmemiş ve bu taşları bir arada tutması gereken yapıştırıcı malzemede iri saman ve ineklerin taze tezeği katılarak elde edilmesi gereken çamur kullanılmamıştır. Taşıyıcı olarak kullanılan ahşaplar gelişi güzel olarak kullanılmıştır.

Depremin etkili olduğu ilçe merkezlerinde ise yukarıda bahsettiğimiz yapı tipinin yanında mühendislik kaidelerine kısmen uyularak yapılmış binalar bulunmaktadır. C tipi yapı grubu içerisinde giren bu binalar alelade işçilik ve harç, çok zayıf bir yapı olmamakla birlikte donatılı olarak ve yatay kuvvetlere dayanıklı olarak yapılmamışlardır. Bundan dolayı ağır hasara uğramışlardır. Ancak can kaybına sebep olmamışlardır. Bu tür binalar genelde, cami, okul, sağlık ocağı, köy odası ve hükümet binası olarak kullanılmışlardır. Bu tür binaların bazı köylerde durumu iyi olan köylülerce de kullanıldığı görülmektedir. Bu binaların temel yapı malzemesi olarak itina ile seçilen iri ve köşeli taşlar kullanılmıştır. Temel bağlayıcı malzeme olarak beton ve bağlayıcı harç kullanılmıştır. İstenilen seviyede olmasa da hatıllarda kullanılmıştır. Çatıların yapılmasında betonarme plak veya bağlantısında özen gösterilen ahşap kullanılmıştır. Ancak bu tür binalarda pencere ve kapı boşluklarına dikkat edilmemiştir. Bu tür binalarda rastlanılan hasarların temelini ise bu boşluklardan kaynaklanmıştır. Her ne kadar can kaybını önlemiş olsalar da bu binaların büyük bir kısmı ağır hasara uğrayarak kullanılamaz hale gelmişlerdir.

Bölgede çok az sayıda mühendislik kurallarına tamamen uyularak yapılan binalar vardır. Bunlar betonarme tabliyeli kagir duvarlar veya betonarme karkas binalardır. B türü yapı grubu içerisinde olan bu binalarda iyi işçilik, nitelikli harç ve yatay kuvvetlere dayanıklılık gözlemlenir. Bu tür binaların hiçbirinde yıkım olayı görülmemiştir. Genelde orta ve hafif hasarlı olarak deprem atlatılmıştır. Nadiren ağır hasarlı betonarme binalarla karşılaşılmıştır. Bunda ise binanın malzemelerinin gerektiği nitelikte ve miktarda kullanılmadığı veya düşük işçilikten kaynaklandığı anlaşılmıştır.

Hasara uğramayan yapıların yapı malzemeleri ne olursa olsun şu ortak noktalarda buluştuğu anlaşılmıştır,

• Bu yapıları tamamı rijittir. Rijit hiçbir etkiye maruz kalmayan, sürtünmesiz ortamda, kuvvet ya da moment etkisi altında şekil değiştirmeyen, şeklini koruyan cisimlere verilen addır.

• Hatıl, ahşap, tabla ve harç olarak bağlantıları iyi yapılmıştır.

• Döşeme, çatı ve tavanlar sarsıntı esnasında bütünlüğü koruyacak şekilde yapılmış ve buda yapının mukavemetini artırmıştır.

DEPREMİN NEDEN OLDUĞU CAN KAYBI

Deprem nedeniyle 1155 kişi ölmüş, 537 kişi ise yaralanmıştır. Depremin oluş saati can kaybının fazlalaşmasına engel olmuştur. Bu deprem gece saatlerinde olsaydı can kaybı sayısı daha fazla olabilirdi. Depremin meydana geldiği saat köy hayatı için gündelik hayatın başladığı ve genelde hane dışında olan faaliyetlerin yapıldığı saate denk gelmiştir. Aşağıdaki tabloda depremde hayatını kaybeden vatandaşlarımızın yaş aralığına göre sayısı verilmiştir. Tablo incelendiği zaman can kaybımızın yaklaşık 2/3’ü çocuklardan oluşmaktadır. Bu ileride bölgenin demografik yapısını ciddi bir şekilde etkilemiştir. Depremde 256 kadın, 146 erkek ölmüştür. Depremde oluşan can kaybında çocuk ve kadınların ağırlıkta olmasının nedeni deprem saatinde erkeklerin tarla, bağ ve bahçe işleriyle ilgilenmesinden dolayı dışarıda olmalarıdır. Kadınlar ya ev yada hayvan bakımı için ağıllarda bulunduğundan dolayı enkaz altında kalarak can vermişlerdir. Çocuk sayısının fazla olmasının sebebi deprem saatinde uyuyor olmalarıdır. Depremde ölen Erkekler ise yaşlı ve hasta olduklarından dolayı evde kalan veya ağıl ve ahırlarda hayvanların bakımıyla ilgilenenlerdir.

 

Yaş aralığı	Ölü sayısı
0-12	753
13-20	104
21-64	221
65 +	77
Toplam	1155

 

Depremde en fazla can kaybı, depremin merkez noktasına yakın olan dört köyden çıkmıştır. Bu dört köyde ölen vatandaşlarımızın sayısı 838’dir. Muratbağı köyünde 367 ölü ile nüfusunun %42’sini, Kızlarkale köyü 201 ölü ile nüfusunun %50’sini, Gerek köyü 158 ölü ile nüfusunun %36’sını, Çamlıkale köyü 111 kişi ölü ile nüfusunun %15’ni kaybetmiştir.

DEPREMİN NEDEN OLDUĞU MAL KAYBI

Depremden dolayı Depremin yeryüzü şekilleri üzerinde fazla bir etkisi olmasa da yerleşim alanlarında yaptığı tahribat ağırdır. Günümüzdeki idari yapılanma baz alındığı zaman 7 ilçe merkezi ve ilçelere bağlı 130 mahalle ve 15 köyde toplam 10.333 konut zarar görmüştür. Bu konutlardan 3241 adeti ağır, 3007 adeti orta, 4085 adeti az hasarlıdır. Ağır hasara uğrayan binaların tamamı geleneksel yöntemler ile yapılmış olan konutlardır. Orta hasarlı binalarda her üç yapı tipine rastlanılmış olsa da hafif hasarlı olan binaların tamamı kısmen mühendislik veya tamamen mühendislik bilgisine dayalı olarak yapılan betonarme binalardır. Deprem araştırma dairesi başkanlığı tarafınca görevlendirilen heyete göre tamamen yıkılan ve ağır hasara uğrayan 3241 konut için tespit edilen zarar 972.300.000,00 TL’dir. (1983 Fiyatları)

Depremin etkilediği alanda sürdürülen ekonomik faaliyetlerinin tamamına yakını hayvancılık faaliyetleri oluşturmaktadır. Bundan dolayı ekonomik tahribatı bölge açısından yıkıcı olmuştur. 7017 adet büyükbaş, 18.689 adet ise küçükbaş olmak üzere toplam 25.706 adet hayvan telef olmuştur. Depremde telef olan kanatlı hayvan sayısının ise 30.000 den fazla olduğu tahmin edilmektedir. 120 kadar ise yük hayvanı ve köpek telef olmuştur. Telef olan hayvanların maddi değerinin toplamı 693.110.000,00 TL’dir

DEPREM ALANINDA KURTARMA FAALİYETLERİ

30 Ekim 1983 tarihli Erzurum – Kars depremi sonbahar mevsimine denk gelmiş olsa da bölge iklimi göz önüne alındığı zaman hava sıcaklığının gündelik yaşamı zorlaştırdığı ve dışarıda hayat idamesinin çok zor olduğu bir döneme denk gelmesi büyük bir şansızlık olmuştur. Depremin en çok etkilemiş olduğu Horasan, Köprüköy, Pasinler karayolu ve demir yolu üstünde olduğundan dolayı bu çevreye ulaşım kolay olmuş ve kurtarma faaliyetlerine burada daha erken başlanmıştır. Narman tarafında ise ulaşım zorluğu çekilmiştir. Deprem esnasında yer yer heyelan ve kaya devrilmeleri gözükmüş bazı yollarda ise depremin etkisiyle çatlamalar ve göçükler meydana geldiğinden dolayı ulaşım güçlükleri yaşanmıştır. Benzer problemler Horasan merkezine uzak köylerde de yaşanmıştır. Yerleşim yerlerinin az nüfuslu olması ve birbirinden uzak alanlara yayılmış olması nedeniyle deprem bölgesine ilk yardım ve enkaz kaldırma faaliyetlerini geciktirmiş ve zorlaştırmıştır.

Deprem bölgesinde ilk etapta arama ve kurtarma faaliyetleri yıkıma uğrayan köylerde sağ veya hafif yaralı olarak kurtulan depremzedeler ve civar köylerden yardıma gelen kişilerce başlatılmıştır. İlk etapta yapılan bu müdahaleler genelde çıplak elle yapılmıştır. Bu çalışmalar esnasında enkazdan tesadüfen bulunan veya depremden önce iş için çıkarılan ve açık arazide kullanılan kazma küreklerde kullanılmıştır. Depremin olduğu tarihte askeri yönetim mevcut olduğundan sevk ve idarede koordinasyon zorluğu yaşanmamıştır. Bölgede ilk önce askeri birlikler deprem bölgesine gönderilmiştir. Depremin olduğu gün hafta sonu tatili olduğundan dolayı Karayolları, Devlet Su İşleri, Köy Hizmetlerine ait araç ve gereçler ancak ertesi gün deprem bölgesine sevk edilebilmiştir.

Depremden sonra ilk etapta bölgeye 3750 çadır, 550 Battaniye, 500 adet elbise, 107 çuval un, 13.500 ekmek ve değişik miktar ve çeşitte gıda sevk edilmiştir. Depremde evsiz kalan vatandaşlar ilk etapta bölgede bulunan okul binaları, kamu kuruluşlarına ait fabrikalar ve kamu kurumlarına ait boş lojmanlara yerleştirilmişlerdir. Köylü vatandaşlar ve askeri birlikler insan gücünü diğer kamu kuruluşları ise iş makinesi desteğini sağlayarak kurtarma çalışmalarını yürütmüşlerdir. Arama kurtarma ekiplerinin profesyonel olmaması ve bilinçsiz iş makinesi kullanımları ve soğuk hava, can kaybını daha çok artırmıştır. Enkaz altında çıkarılan yaralılar ilk önce ilçe ve bucak merkezlerinde bulunan sağlık ocaklarına taşınmış iken askeri birliklerin bünyesinde bulunan sıhhiye personeli ilk yardım faaliyetlerini yürütmüşlerdir. Ayakta tedavi edilecek durumda olanlar deprem merkezine yakın sağlık birimlerinde tedavi edilirken, yatarak tedavi görecek olanlar ise Numune hastanesi, askeri hastane, sigorta hastanesi ve Atatürk Üniversitesi Araştırma hastanesine sevk edilmiştir. Ağır yaralıların tamamı Araştırma hastanesinde tedavi altına alınmıştır.

DEPREMZEDELERE YAPILAN YARDIMLAR

Afet konutları yapılıncaya kadar burada yaşayan vatandaşların bütün ihtiyaçları devlet tarafınca karşılanmıştır. Yardım faaliyetlerinin gerektiği gibi yürütülmediği ve gönderilen yardımların dağıtılmasında usulsüzlük yapıldığına dair söylentiler çıkmış ve bu söylentiler sonucunda Horasan ve Oltu Kaymakamları hakkında çıkan iddialar 06.03.1984 tarihli T.B.M.M oturumunda gündeme getirilmiştir.

Depremzedelere yapılan yardımlar sırasıyla şu şekildedir.

• Geçici barınma ihtiyaçlarının karşılanması,

• Mal varlığının korunması

• Ayni yardımların yapılması,

• Nakdi yardımların yapılması,

• Kalıcı barınma için sosyal konutların inşası

GEÇİÇİ BARINMA İHTİYACININ KARŞILANMASI

Depremin olduğu ilk günler içerisinde Erzurum ve yakın illerin Kızılay deposunda bulunan 3750 çadır ve 550 battaniye gönderilerek dağıtılmış ve hemen akabinde ise İlerleyen günler içerisinde 5.365 adet çadır ve 28.892 adet battaniye dağıtımı daha yapılmıştır. Toplamda 9.115 çadır ve 29.442 adet battaniye dağıtılmıştır. Ancak dağıtılan çadırların soğuk iklim çadırı olmaması nedeniyle ciddi sıkıntılar yaşanmıştır. Depremden sonra Horasan’da 200, Narman da 100 Sarıkamış’ta 64 prefabrik ev kurulmuştur. Kendi köylerinde geçici barınma talebinde bulunan depremzedelere ise 172 m³ kereste yardımı yapılmıştır. 165 aile ise devlet kurumlarına ait okullar ve fabrikalarda geçici olarak barındırılmıştır. Kendi imkânları ile komşu illerde geçici barınma talebinde bulunan 75 aileye aile başına 50.000 TL olmak üzere toplamda 3.750.000,00 TL ödenmiştir. Yine başka illerde kendi imkanları ile geçici barınma talebinde bulunan 226 aileye aile başı 75.000,00 TL olmak üzere toplam 16.950.000,00 TL ödeme yapılmıştır. Ailelerin geçici barınma yerlerine nakledilmelerinde askeri ve kamu kurumlarına ait araçlar kullanılmıştır.

MAL VARLIĞININ KORUNMASI

Mal varlığının korunmasına ilişkin alınan tedbirlerin tamamına yakını barınma veya bakılma şartlarından mahrum kalan hayvanların korunmasına yöneliktir. Burada iki yöntem izlenmiştir. İlki başta kültür ırkı olan hayvanlar olmak üzere 4500 adet Büyükbaş ve Küçükbaş hayvan sahiplerinin isteği üzerine Devlet Üretme Çiftliğine ait ahırlarda tüm masrafları devlete ait olmak üzere bakılmaya başlanılmıştır. Kapasite fazlası olan hayvanlar ise Et Balık Kurumunca satın alınarak kesilmişlerdir. Kesilen 6714 Büyükbaş hayvan ve 17021 küçükbaş hayvan için toplamda 66.415.402,13 TL sahiplerine ödeme yapılmıştır.

AYNİ YARDIMLAR

Ayni yardımlar, gıda, battaniye, giysi ve yakacak olmak üzere dört farklı kalemden yapılmıştır. 29. 442 adet battaniye çadırlar ile beraber dağıtılmıştır. İlerleyen dönemlerde çadırlar toplanmış ancak battaniyeler depremzedelere bağışlanmıştır.

Günlük dengeli beslenme değerleri göz önünde tutularak kuru gıda, yağ, sebze, meyve, konserve, makarna vb. gıdalar dağıtılmıştır. Depremzedelerin kalıcı konutlara yerleşinceye veya onarım işleri bitinceye kadar ekmek ihtiyaçları ilçe merkezlerinden anlaşılan ekmek fırınlarınca karşılanmış ve ücretleri devletçe ödenmiştir.

Köylülerin yıkılmayan ahırlarda kendi imkânlarıyla besledikleri hayvanlar için yem 40 ton civarında yem yardımı da yapılmıştır.

Giysi yardımı kapsamında 5888 çift ayakkabı, 34.802 adet giyim eşyası, 1555 çift çorap dağıtılmıştır.

Bu yardımların yanı sıra 1450 adet soba, 80 adet karyola ve 1713 adet yatak dağıtılmıştır. Bunların yanı sıra kömür yardımı da yapılmıştır.

NAKDİ YARDIMLAR

Nakdi yardımlar üç temel kalem üzerinden yürütülmüştür. İlki ailelerin acil ihtiyaçlarını karşılanması için yapılan yardımlar olup bu yardımın toplamı 45.000.000,00 TL’dir. Nakdi yardımların ikinci kalemini ise kendi imkânları ile geçici barınma ihtiyacının karşılanması kapsamında verilen yardımlar oluştururken üçüncü ve son kalemi ise orta ve hafif hasarlı konutların onarılması amacıyla yapılan yardımlardır.

Kendi imkânlarıyla geçici barınma talebinde bulunanlara yapılan yardımlarda temel amaç insanların yaşadıkları bölgede kalmalarını sağlamaktır. Kendi imkânlarıyla geçici barınmayı temin etmek isteyen depremzedeler tercih ettikleri bölgelere göre yapılan yardım miktarı değişmiştir.

GEÇİÇİ BARINMA TERCİHİ	YARDIM YAPILAN AİLE SAYISI	AİLE BAŞINA DÜŞEN YARDIM MİKTARI	TOPLAM YAPILAN YARDIM
KENDİ KÖYÜNDE KALMAK İSTEYEN	1953	150.000	292.950.000,00
DEPREM BÖLGESİNDE KALMAK İSTEYEN	162	25.000	4.050.000,00
KOMŞU İLLERDE KALMAK İSTEYEN	75	50.000	3.750.000,00
BAŞKA İLLERE GİTMEK İSTEYEN	226	75.000	16.950.000,00
TOPLAM	2.416		317.700.000,00

Tercihi belli olmayan 296 aileye ise herhangi bir yardım ödenmemiştir.

Orta ve hafif hasarlı konutların tamiri için yapılan yardımlar ise nakdi yardımların son kalemini oluşturmaktadır. Orta hasarlı konutların onarımı için aile başına 50.000 TL olmak üzere orta hasarlı 3007 konut için toplamda 150.350.000,00 TL ödeme yapılmıştır. Hafif hasarlı 4085 konut için ev başına 25.000 TL ödeme yapılarak toplamda 102.125.000,00 TL ödeme yapılmıştır. Onarım giderleri için toplam 252.475.000,00 TL ödeme yapılmıştır.

KALICI BARINMA İÇİN SOSYAL KONUTLARIN YAPILMASI

Yıkılmış ve ağır hasara uğramış 3214 konut için sosyal konut yapılması kararı alınmış olunmasına rağmen 10 depremzedenin sosyal konutların yapılması için gerekli olan sözleşmeleri süresi içerisinde imzalamadıklarından dolayı hak kaybına uğradıkları için 3204 konut için ihaleye çıkılmıştır. Toplam 97 yerleşme alanında yapılan sosyal konutlar hak sahiplerine 5 yıl ödemesiz toplam 20 ay vade ile ödenmesi için protokol imzalanmıştır. Ancak bu konutlara ilişkin ödenmesi gereken tutar hak sahiplerince ödenmemiş ve kendileri hakkında herhangi bir takipte yapılmamıştır. Sosyal konutların inşaatına 1984 yılında başlanmış ve büyük bir kısmı aynı yıl içinde bitirilerek hak sahiplerine teslim edilmiştir. Tamamlanamayan çok az sayıda konut ise 1985 yılı itibariyle tamamlanarak hak sahiplerine teslim edilmiştir. 1984 yılı fiyatları ile her bir konutun maliyeti 3.500.000,00 TL’dir. Ancak biçilen bu değer sadece konutun değil yerleşim yerinin alt yapısının yapılmasını da kapsamaktadır.(yol, su şebekesi, elektrik hattı, telefon vb.) devlete sosyal konutların maliyeti 11.214.000.000,00 TL’dir.) bunun haricinde resmi binaların ve bazı ek alt yapı çalışmaları için devlet 500.000.000,00 TL ilave harcama yapmıştır. Cami, kuran kursu vb. binaların tamiri veya yeniden yapılması için 200.000.000,00 TL civarında vatandaşlar bağış yoluyla harcama yapmışlardır.

KALICI KONUTLARIN YER SEÇİLMESİ

Kalıcı barınma ihtiyacının giderilmesi için yapılan konutlar yıkılan ve ağır hasar gören evlerin yerine yapılan sosyal konutlardır. Deprem esnasında orta veya hafif hasarlı evlerin fazla olduğu köylerde sosyal konutlar ya eski yerlerinde veya yakın yerlerde yapılmıştır.

Kalıcı konutların yapılmasında karşılaşılan en büyük sorun tamamına yakını yıkılan veya ağır hasara uğrayan yerleşim yerlerinde yapılacak olan konutların nereye yapılacağına ilişkin karar verilmesinde olmuştur.

Yıkıma uğrayan bu yerleşim yerlerinin sakinleri iklim, ulaşım, su kaynaklarına ulaşım ve tarım alanlarına yakınlık gibi noktalara dikkat ederek yerleşim yerleri belirlemişlerdir.

Sosyal konutların yapılmasında ise devlet görevlileri şu kriterleri göz önünde tutmuşlardır.

• Enkaz bulunmaması

• Dar parsellerin olmaması(alt yapı çalışmalarının rahat yapılabilmesi için)

• Jeolojik açıdan zeminin elverişli olması

• Mümkün olduğu kadar ya eski yerleşim yerlerinin yada eski yerleşim yerlerinin yakınında olması

Sosyal konutların yerlerinin seçilmesinde yapılan hatalar

• Soğuk rüzgarlardan korunaklı alanların tercih edilmemesi dolayısıyla ısınma sorunun yaşanması
• Heyelan ve sel alanı olan bölgelerde veya oraya yakın alanlarda konutların yapılması+
• Ulaşıma elverişli olan alanlardan uzak yapılması
• Su alanlarından uzak olması
• Tarıma elverişli alanlar içerisinde seçilmesi
• Okul ve cami gibi toplu dokunun bir parçası olması gereken alanlardan uzak kalması(camisi ve okulu hasara uğramayan yerleşim yerleri için)

Sosyal konutların inşasında dikkat edilen noktalar

• Depreme dayanıklı olması

• Betonarme olması

• Banyo, tuvalet ve mutfak alanlarının modern şartlara uygun yapılması

• Konutların aile kullanımı için ayrılan alanın 70 m² üzerine kurulması ve 1 salon 2 oda olması

Sosyal konutların inşasında eleştirilen noktalar

• Isı yalıtımına dikkat edilmemesi
• Hayvan barınaklarından uzak alanlarda yapılması
• Kiler vb. alanların dar olması
• Oda sayısının ve büyüklüğünün yeterli olmaması
• Kanalizasyon ağının kurulmaması
• Aile yaşamına ilişkin olan yerel örf ve kültürün göz ardı edilmesi

DEPREMİN BİLANÇOSU VE GÜNÜMÜZE GÖRE DEĞERİ

HAYVAN VARLIĞINA İLİŞKİN MADDİ KAYIPLAR

Deprem dolayısıyla yurt içi ve dışından yapılan yardımların toplamı 2.745.000.000,00 TL’dir. Bu tutar 1983 yılının dolar kapanış kuru olan 280,00 TL bölündüğü zaman bu yardım 9.803.571,43 ABD dolarına denk geldiği görülmektedir. Söz konusu olan yardımın altın olarak değeri bulunmak istenirse 1983 yılının altın gram kapanış fiyatı olan 3503,00 bölündüğünde 783,61 Kg altına denk gelmektedir. Bugün itibariyle bu yardımın kaç liraya denk geldiğini bulmak için günümüzdeki dolar ve altın (15.09.2019) fiyatlarını yukarıda bulduğumuz dolar ve altın miktarları ile çarptığımızda şu değerleri buluruz. Söz konusu yardımın bugünkü dolar kurundan karşılığı 5,70 X 9.803.571,43 = 55.880.357,15 TL’dir. Altın olarak karşılığını altının güncel gram fiyatı olan 270, 63 TL ile çarpıldığında 212.068.374,30 TL’dir.

Depremin vermiş olduğu maddi hasar ise kalem kalem aşağıda çıkarılmıştır. Bu zararın bugünkü değeri hesaplanırken dolar kuru ve gram altın fiyatları ile birlikte zarar kaleminin bugünkü değerinin hesaplanmasında fiyat araştırması ve yapı maliyetleri de dikkate alınacaktır.

BÜYÜK BAŞ HAYVAN KAYBININ HESAPLANMASI

Depremden sonra bakılma imkanı kalmayan hayvanların telef olmasını önlemek amacıyla 6714 Büyükbaş hayvan Et ve balık kurumunca alınarak kesilmiştir. Kesilen büyükbaş hayvanlar için toplamda 469.980.000,00 TL ödeme yapılmıştır. Bu tutar kesilen büyükbaş hayvan sayısına bölündüğü zaman (469.980.000,00:6714=70.000TL hayvan başına ödeme yapıldığı anlaşılmıştır. Bulunan bu rakam telef olan büyükbaş hayvan sayısı olan 7017 ile çarpıldığında 491.190.000,00 TL tutarında bir maddi kayba ulaşılmaktadır. Satın alınan ve telef olan büyük baş hayvanlardan dolayı oluşan toplam zarar 469.980.000,00 + 491.190.000,00 = 961.170. 000,00 TL’dir. bu zarar 1983 kapanış dolar kuru üzerinden hesaplandığında 3.432.750,00 ABD dolarına denk gelmektedir. Altın olarak hesaplandığında ise 274,38 Kg altına denk gelmektedir. Erzurum mal meydanında yaptığımız değişik cins ve ağırlıkta 100 büyükbaş hayvanın yer aldığı piyasa araştırmasında hayvan başına ortalama olarak 6.544,74 TL değer bulunmuştur. Günümüz itibariyle büyükbaş açısından bu depremin ülkemize maliyeti 13731 X 6.544,74=89.865.824.94 TL’dir. Dolar olarak güncel zarar hesaplanacak olursak 19.566.675,00 TL iken altın olarak güncel zarar tutarımız 74.787.756,60 TL’dir.

KÜÇÜKBAŞ HAYVAN KAYBININ HESAPLANMASI

Depremden sonra bakılma imkanı kalmayan hayvanların telef olmasını önlemek amacıyla 17021 küçükbaş hayvan Et ve Balık kurumunca alınarak kesilmiştir. Kesilen küçükbaş hayvanlar için toplamda 170.210.000 TL TL ödeme yapılmıştır. Bu tutar kesilen küçükbaş hayvan sayısına bölündüğü zaman (170.210.000: 17021=10.000TL hayvan başına ödeme yapıldığı anlaşılmıştır. Bulunan bu rakam telef olan küçükbaş hayvan sayısı olan 18689 ile çarpıldığında 186.890.000,00 TL tutarında bir maddi kayba ulaşılmaktadır. Satın alınan ve telef olan küçükbaş hayvanlardan dolayı oluşan toplam zarar 170.210.000,00 + 186.890.000,00 = 357.100.000,00 TL’dir. Bu zarar 1983 kapanış dolar kuru üzerinden hesaplandığında 1.275.357,14 ABD dolarına denk gelmektedir. Altın olarak hesaplandığında ise 101,94 Kg altına denk gelmektedir. Erzurum mal meydanında yaptığımız değişik cins ve ağırlıkta 100 küçükbaş hayvanın yer aldığı piyasa araştırmasında hayvan başına ortalama olarak 1.320,37 TL değer bulunmuştur. Günümüz itibariyle büyükbaş açısından bu depremin ülkemize maliyeti 35710X.1320,37= 47.150.412,70 TL’dir. Dolar olarak güncel zarar hesaplanacak olursak 7.269.535,70 TL iken altın olarak güncel zarar tutarımız 27.785.785,80 TL’dir.

KANATLI HAYVAN KAYBININ HESAPLANMASI

1983 depreminde kümes hayvanlarına ilişkin tam bir hasar tespiti yapılmamakla birlikte hasar tespiti çalışmalarında büyük çoğunluğu tavuk olmak üzere 30.000 adet kanatlı hayvanın telef olduğu tahmin edilmiştir. Deprem olmadan üç ay önce hazırlanan kanatlı hayvanların değerinin çıkarılmasına ilişkin hazırlanan bir raporda kanatlı hayvanlara ortalama olarak 500,00 TL değer biçilmiştir. Bu rapor esas alındığında kanatlı hayvanlara ilişkin toplam zarar 500,00X 30.000= 15.000.000,00 TL olarak hesaplanmıştır. Bu zarar 1983 kapanış dolar kuru üzerinden hesaplandığında 53.571 ABD dolarına denk gelmektedir. Altın olarak hesaplandığında ise 4,28 Kg altına denk gelmektedir. Erzurum civarında mal yaptığımız değişik cins ve ağırlıkta 100 kanatlı hayvanın yer aldığı piyasa araştırmasında hayvan başına ortalama olarak 60,67 TL değer bulunmuştur. Günümüz itibariyle kanatlı hayvan açısından bu depremin ülkemize maliyeti 30.000X60,67= 1.820.100,00 TL’dir. Dolar olarak güncel zarar hesaplanacak olursak 305.354,70 TL iken altın olarak güncel zarar tutarımız 1.158.296,40 TL’dir.

DİĞER HAYVAN (KÖPEK, AT, KATIR, EŞEK) KAYBININ HESAPLANMASI

Hasar tespit tutanaklarına göre bu şekilde 120 adet hayvan telef olmuştur. Ogün için yapılan araştırmalarda bu hayvanlara toplam 30.000 TL değer tahmini yapılmıştır. 30.000:120= 250 TL hayvan başına ortalama değer biçilmiştir. Bu zarar 1983 kapanış dolar kuru üzerinden hesaplandığında 107,14 ABD dolarına denk gelmektedir. Altın olarak hesaplandığında ise 8,56 gr altına denk gelmektedir. Erzurum civarında mal yaptığımız değişik cins ve ağırlıkta 20 hayvanın yer aldığı piyasa araştırmasında hayvan başına ortalama olarak 750,00 TL değer bulunmuştur. Günümüz itibariyle diğer hayvan açısından bu depremin ülkemize maliyeti 120X750 = 90.000,00 TL’dir. Dolar olarak güncel zarar hesaplanacak olursak 610,70 TL iken altın olarak güncel zarar tutarımız 2.316,59 TL’dir.

HAYVAN KAYBIMIZIN TOPLAM TUTARI

Özetleyecek olursak 1983 fiyatlarıyla depremde hayvan mal varlığımıza depremin vermiş olduğu zararın toplamı 961.170. 000,00 + 357.100.000,00 + 15.000.000,00 +30.000 = TL’dir. 1983 yılında Dolar kurunun kapanış değeri 280,00 TL’dir. zararı dolar üzerinden bulmak istersek 1.333.300.000,00 : 280 = 4.761.785,71 ABD dolarına denk gelmektedir. Zarar tutarı 1983 gram altın kapanış fiyatı olan 3.503,00 TL bölündüğünde 381,46 Kg altına denk gelmektedir. Günümüz itibariyle zararı güncelleyecek olursak 4.761.785,71 ABD. Dolarını bugünkü kur seviyesi olan 5.70 TL ile çarptığımızda zararımız 27.142.178,55 TL olarak çıkacaktır. Altın olarak hesapladığımızda 103.974,55 TL tutara denk gelecektir. Ancak kalem kalem hesapladığımızda depremin sebep olduğu güncel zarar tutarımız 104.483.642,40 TL olacaktır ki en doğru olan hesaplama şekli budur.

YAPILARA İLİŞKİN MALİ KAYBIMIZ:

YIKILAN VEYA AĞIR HASARA UĞRAYAN KONUTLAR

3241 konutumuz tamamen yıkılmış yada ağır hasara uğramıştır. Bu konutların tamamı niteliksiz, kerpiç veya diğer basit malzemeler ile yapılmış konutlar ile gece kondu tarzında olan konutlardır. 3241 konut için tespit edilen toplam hasar tutarı 972.300.000,00 TL’dir. Bu zarar 1983 kapanış dolar kuru üzerinden hesaplandığında 3.472.500,00 ABD dolarına denk gelmektedir. Altın olarak hesaplandığında ise 277,56 kg altına denk gelmektedir. 15.09.2019 tarihli dolar kuru olan 5,70 TL 3.472.500,00 ABD dolarına çarpıldığında bugünkü zararımız 19.793.250 TL olarak bulunacaktır. Altın olarak güncel zarar tutarımız hesaplanacak olursak 15.09.2019 tarihinde gram altın fiyatı olan 272,57 TL ile çarptığımızda güncel zararımız 75.654.529,20 TL’dir. Bu binalar için 1983 yılında metrekare başına inşaat maliyetlerinin hesaplanması için hazırlanan cetvelde metre kare başına ortalama olarak 2500 -3200 TL arasında değer biçilmiştir. Biz bu değerlerin ortalamasını alarak metrekare başına inşaat maliyetinin ortalama değerini 2850TL olarak bulmaktayız. Bu tutarı 3241 konut için biçilen toplam hasar bedeline böldüğümüzde yıkıma uğrayan konutların toplam alanının 341.157,89 m² olduğu anlaşılmaktadır. 2019 yılı metrekare başına düşen inşaat maliyetinin 80,08 TL olarak bulmaktayız. Bugün bu tutar 341.157,89 m² ile çarptığımızda güncel zararımız 27.319.923,83 TL olduğu görülecektir.

YIKILAN KAMU BİNALARI VE İBADETHANELER

1983 depreminde yıkılan okul vb. yıkılan kamu binalarının yapılması için 1984 yılında 500.000.000 TL harcama yapılmıştır. Yıkılan kamu binalarının 1984 yılı itibariyle

Telef olan kanatlı hayvanlar(tavuk, ördek, kaz için biçilen toplam değer 15.000.000,00 TL’dir. (30.000 X 500,00) Günümüz fiyatları ile ifade edecek olursak 30000 X 60,67 =1.820.100,00 TL’dir.

Telef olan diğer hayvanlar için(at, katır, eşek, köpek) biçilen toplam değer 30.000 TL’dir. (120 X 250) Günümüz fiyatları 120 X 3012,50 =361.500 TL’dir.

Yapılan bu hesaplamalar depremin Erzurum ekonomisi üzerine olan etkisini göz önüne sermektedir.

DEPREM SONRASI YAPILAN YARDIMLAR

Deprem sonrası çözülmesi gereken en acil sorun barınma ve barınakları yıkılan ve sahipsiz kalan hayvanların telef olmasını önlemekti.

İlk etapta 4500 civarında büyükbaş ve küçükbaş hayvan sahiplerinin isteği üzerine Devlet Üretme Çiftliğine ait ağıllarda geçici süreliğine bakılmıştır. Barınma imkanı sağlanamayan Depremden sonra Horasan’da 200, Narman da 100 Sarıkamış’ta 64 prefabrik ev kurulmuştur. Bu prefabrik konutların yapılması için 655.000.000,00 TL ödeme yapılmıştır. (364 X 1.799.450,00) Bugünkü fiyatlarla ödenen tutarı 364 X 56.066,67 = 20.408.267,88 TL’dir. 165 aile ise devlet kurumlarına ait okullar ve fabrikalarda geçici olarak barındırılmıştır. Kendi köylerinde geçici barınma talebinde bulunan depremzedelere ise 172 m³ kereste yardımı yapılmıştır. Bu yardımın karşılığı ise 4.816.000,00 TL’dir. Günümüzde inşaat kerestelerinin m³ fiyatı 750,00 TL olup günümüz itibariyle maliyeti 129.000,00 TL’dir. Kendi imkanları ile komşu illerde geçici barınma talebinde bulunan 75 aileye aile başına 50.000 TL olmak üzere toplamda 3.750.000,00 TL ödenmiştir. Ödenen bu yardım tutarının 1983 yılında 16 yaşını doldurmuş olanlara ödenen brüt asgari ücreti baz aldığımızda 3,09 aylık asgari ücrete eşit olduğunu görmekteyiz. (16.200 X 3,09) bu yardım tutarının 2019 yılında 16 yaşını doldurmuş olanlara ödenen asgari ücret baz alarak hesapladığımızda 3,09 X 2558,40 = 7905,46 TL’dir. Bu 75 aileye bugünün koşullarında toplamda 592.909.50 TL ödenmiştir. Yine başka illerde kendi imkanları ile geçici barınma talebinde bulunan 226 aileye aile başı 75.000,00 TL olmak üzere toplam 16.950.000,00 TL ödeme yapılmıştır. Asgari ücret üzerinden yapılan bu yardımı hesaplayacak olursak 4,63 aylık asgari ücret ödendiği görülmektedir. Bugünkü asgari ücret üzerinden hesapladığımızda aile başında 11.998,90 TL ödenmiştir. Buda bugün itibariyle bu yardımın 2.711.751,40Söz konusu olan yardım tutarı toplamda Ailelerin geçici barınma yerlerine nakledilmelerinde askeri ve kamu kurumlarına ait araçlar kullanılmıştır. Bu araçların kullanımından dolayı kurumlara 1.411.000.000,00 TL tutarında akaryakıt ödemesi yapılmıştır. O dönemde mazotun litresi 127,5 TL olup toplam ödenen tutar mazotun litresine bölündüğü zaman 11.066.666,67 litre akaryakıt kullanıldığı anlaşılmaktadır. Bugünkü rakamlar ile yapılan ödeme 6,68X 11.066.666,67 =73.925.333,36 TL

3007 adet orta hasarlı konutun tamiri için her bir konuta 50.000 TL yardım yapılmıştır. Toplam tutar 150.350.000,00 TL ödeme yapılmıştır. 4085 adet hafif hasarlı konut için ise konut başına 25.000 TL olmak üzere toplam 102.125.000,00 TL ödeme yapılmıştır. Bu yardımların toplamı 252.475.000,00 TL ödeme yapılmıştır.

183.997.650,00 TL ülke içerisinde düzenlenen yarım kampanyaları ile para toplanmıştır. 40.000.000,00 TL sabancı holding 10 milyon dolar suudi Arabistan kralı faysal yapmıştır.

Kullanılmaz hale gelen 3214 konut yerine devletçe sosyal konut yapılması çalışmalarına başlanılmıştır. Ancak 10 konut sahibi haklarından feragat etmiş olduğunda 3204 sosyal konut inşa edilmiştir. Her bir sosyal konutun maliyeti 3.500.000,00 TL olup metrekareye düşen inşa maliyeti 27.750,00 TL’dir. her bir konutun ortalama brüt inşaat alanı 127,27 Metre kare olup 2019 yılı itibariyle 3.sınıf meskenlerin metre kare inşaat maliyeti 512,54 Tl olup bugün itibariyle maliyeti 65.230,97 TL’dir