Kaşgar’dan Viyana’ya, Kırım’dan Kerkük’e, Altay’dan Kaşkay Eli’ne hasılı Doğu Türkistan’dan Doğu Avrupa’ya kadar hangi akraba, dost ve komşu ülkeye gidip bir ozanla görüştüysem ve “Türkiye’nin neresindensiniz?” sorusuna “Erzurum” cevabını verdiğimde bu ozanların tamamına yakını ya “Kerem ile Aslı” ya Âşık Garip ya da Köroğlu’dan bir bahis açtılar.
* * *
Kerem, Aslı’sına ulaşmak için lalası Sofu’yla “Erzurum’un Gediği”ne geldiklerinde tipiye tutulurlar. Zoraki bir mağaraya sığınırlar. Lala’nın, dönelim ısrarı üzerine Kerem, kolca kopuzunu çıkarıp yürek yangısını, sazın iniltisine katarak gönül sözlerini türküye döker:
Erzurum’un gediğine varanda,
Onda gördüm buram buram kar gelir.
Lala dedi: Gel bu yoldan gayıdak,
Dedim: Lala, gayretime ar gelir.
* * *
Âşık Garip, rüyasında görüp âşık olduğu Tiflis güzeli Şahsenem’in babasının başlık olarak istediği kırk kese akçeyi kazanmak için Erzurum’a gelir. Halep’e hareket etmeden önce kahvecinin talebi üzerine Erzurum’a bir türkü yakar:
Dinleyin ağalar tarif edeyim,
Söylenir cihanda şanın Erzurum.
Yedi iklim dört köşede bulunmaz
Dillenir dünyada namın Erzurum.
Yiğit olur bu toprağın dadaşı,
İnletir sadası dağ ile taşı,
Çok görmüş, geçirmiş kavga, savaşı,
Serhadlerde akar kanın Erzurum.
Hele gayet hoştur âb ü havası,
Dört yanından gelir bülbül sadası,
Vardır erenlerin sende duası,
Güle benzer her bir yanın Erzurum.
* * *
Ve Köroğlu…
Başına topladığı yiğitlerle devrin zalimlerine haddini bildiren, fakirleri doyurup, çıplakları giydiren, halkın haşyetini, yiğitlerinin haşmetini, Nigâr’ına muhabbetini saza, söze döken yiğit Köroğlu.
Erzurum’da tanışıp arkadaş edindiği Demircioğlu önemli yiğitlerindendir. “Köroğlu’nun Erzurum Seferi” hikâyesi bu arkadaşlığın destanıdır.
Köroğlu’nun Demircioğlu’nu silahlandırıp Erzurum’a yolcu ederken Erzurum’u tarif ettiği bölümdür:
Demircioğlu, Erzurum’a gedirsen,
Erzurum dediğin göle nispettir.
Çok silah götürmek başa beladır,
Kılınc hamayıldı, bele nisbetdir.
Söyleyim sözlerim eyle dil ezber,
Şirin nasihatim kıl sine defter.
Yiğide lazımdı gürz, kalkan, şeşper,
Cıda bir boynuzlu kele nisbetdir. (Kel: Manda)
* * *
Kaşgar’dan Bosna’ya uzanan Türk kültür ve medeniyet gerdanlığının inci tanelerinin- Taşkent, Semerkant, Buhara, Herat, Tebriz, Bursa, İstanbul, Üsküp, Prizren arasında yer alan en seçkin bir inci tanesi de hiç şüphesiz Erzurum’dur.