ERZURUM İL, İLÇE VE KÖYLERİMİZİN ETNİK YAPISINDA TÜRK İZLERİ.
( Oğuz (Karapapak / Terekeme, ve Çepni ), Kıpçak(Ahıska- Yerli) Türklerinin Erzurum ilindeki varlığı.)
Erzurum ilimiz Doğu Anadolu Bölgesinde yer alır. Toprak olarak çok geniş bir ildir. Bir ucu Karadeniz Bölgesine kadar dayanır. Türkiye’nin 29, Doğu Anadolu’nun 3’üncü büyük kenti olan Türk yurdu Erzurum’un etnik yapısını inceleyeceğiz. Erzurum ilimiz Doğu Anadolu bölgesinde yer almasına karşılık Türk nüfusunun yoğun olduğu bir ildir. Erzurumlulara dışarda dadaş denilse de Erzurum’un Türkleri sadece dadaş der kendine. Ne kadar kendilerini lakap olarak Dadaş olarak nitelese de aslında köken itibarı ile özellikle köylerde nüfusun önemli bir kısmı Karapapak / Terekeme ve Kıpçak Türkleri olduğu gerçeğidir.
Nüfusun kısmi bir bölümünü de Kürtler oluşturmaktadır. Aleviler ise Hem Safevi Türkü kökenli hem de kısmen Kürt ve Zazalardan oluştuğu için kendilerini Türk ve Kürt nüfusun içinde değerlendireceğiz. Şunu da arz etmeden geçemeyeceğim mezhepsel olarak kendilerini “Alevi” niteleyen Erzurumlu kardeşlerimiz kendilerini dadaş olarak tanımlamazlar.
Türk nüfusun olduğu yerler:
Erzurum tarihi çok eski olan Türkün ana yurtlarındandır. Özellikle etnik yapısını incelediğimizde karşımıza Karapapak oğuz Türkleri ve Kıpçak Ahıska – Yerli Türkleri ile birlikte kısmen de olsa kendilerini Karadeniz bölgesinden göç ettikleri için “Laz” zanneden ama gerçekte Oğuz boyuna mensup Çepni Türkleri olduğu Tüm saha ve Akademik araştırmalarımızda sabittir. Yapılan saha ve istatistik çalışmalara göre Türk nüfusun merkez ve Kuzey bölgesinde yoğunlukta olduğu tespit edilmiş olup; nüfusun neredeyse tamamını teşkil eden bölümünün Karadeniz bölgesine yakın bölgelerde olduğu kayıt altına alınmıştır.
Ancak güney ilçelerinin bazılarında Türk nüfus neredeyse yok gibidir. Merkez’de bir mahalle hariç tamamında Türkler çoğunluktadır. Pazaryolu, İspir, Tortum, Uzundere, Olur, Oltu, Narman, Aşkale, Pasinler, Aziziye, Palandöken, Yakutiye, Şenkaya, Köprüköy, Horasan ilçelerinin büyük bir bölümünü hatta tamamına yakını Türklerin çoğunluk olduğu ilçelerdir.
Karapapak / Terekeme Türkleri özellikle Horasan ve köylerinin tamamına yakınında, Aşkale ilçesi ve köylerinin büyük çoğunluğunda, yine Şenkaya ve köyleri, Pasinler ve köyleri ile Köprüköy ve köylerinin önemli bir kısmında yoğun olarak yaşarlar. Kısmen ise, palandökenin 6 Oltu’nun 4 köyünde Narman’ın iki köyünde, Aziziye, Yakutiye ilçesinde yaşadıkları ilçelerdir.
Özellikle Oltu, olur, tortum, Uzundere, Narman ilçeleri genel olarak Kıpçak (Ahıska – Yerli) Türküdür. Artvin Yusufeli Şavşat ve Ardahan Posof ile aynı kökene ve dile mensup millettir. İspir ilçesi ise Artvin-Bayburt ve Rize ile yakın bir kültürel ilişki içerisindedir. İspir halkı, çoğunluk itibariyle köylerde yaşamaktadır. İspir ilçesinin nüfusunun önemli bir kısmı Oğuz Türklerine mensup Çepni Türkleridir. Çat ilçesinde merkezde Türk nüfus önemli derecede olup, köylerin çoğunluğu ise Zaza ve Kürtlerdedir.
Ancak Türk köylerinin nüfusu kalabalıktır. Bu yüzden Türk nüfusu Çat ilçesinde çoğunluktadır. Horasan ilçesinde de Kürt nüfusu % 30 civarındadır. Köprüköy ve Şenkaya’da ise Kürt nüfus var olmasına karşın Türk nüfusun 4 te biri civarındadır. Hınıs’ta ise Merkez’de ve bazı köylerde Türk nüfus vardır. Ancak çoğunlukta değildir
Kürtlerin çoğunlukta olduğu ilçeler:
Erzurum’da yaşayan Kürt nüfusu Merkez’de bir mahallede çoğunluktadır. Onun dışında güney ilçeleri olan Tekman, Karayazı, Karaçoban ve Hınıs’ta çoğunluktur. Kürtler Tekman da %99 Karayazı da %99 Karaçoban da %99 Hınıs’ta %95 Çatta %70 Horasan %30 Köprüköy %50 Diğer ilçelerde de Kürt nüfus vardır. Ancak kalabalık nüfusa sahip değillerdir. Pasinler %20 Aşkale %10 Narman %1 Merkez %20 Güney ilçelerin aksine Çat Köprüköy Horasan ve Pasinlerde oradaki Kürt nüfusunun az olduğundan değil merkeze yakın ve kozmopolit ilçeler oluşundan kaynaklanmaktadır. Kürt köyleri hem çok hem de kalabalıktır.
Türkmen Alevilerin nüfusu:
Erzurum’un Alevi nüfusu en fazla Hınıs, Çat ve Şenkaya ilçelerindedir. Mutlak çoğunluk oldukları ilçe yoktur. Erzurum’un Alevileri genellikle Türkmen Alevisidir. Ancak Zaza Alevileri de ciddi nüfusa sahiptir. Ancak şunu da belirtmeden geçemeyeceğim. Birçok kaynakta da geçtiği üzere Zazalar Türk kökenli olup Kürtler bilindiği gibi Fars kökenlidir. Bunları yerel halk zaman zaman karıştırıp bir millet olduklarını düşünmektedir.
Erzurum’un genel etnik nüfus dağılımını hesaplarsak %70’den fazlası Türk, %20 civarı Kürt, geri kalanı ise Zaza, Hemşinli ( Müslüman Ermenisi) ve Laz dedikleri Oğuz “Çepni” Türkleridir.
Kaynakça:
1- Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), yayımlayan: Sergi Cikia, Tiflis, 1958, 3. cilt, s. 390.
2- Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis, 1979, s. 116. / s. 300.
3- Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928, s. 763.
4- Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968, s. 743.
5- Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; III. Cilt (1958), s. 390, II. (1941), s. 264.
6- A.Ş.BEYGU.Erzurum Tarihi anıtları Kitabeleri S.204.
7- Prof. Dr. M.Sadi ÇÖĞENLİ. Erzurum Pasinler kazasına bağlı Çöğender köyünde metfun Hz. Ebubekir’in torunlarından Çöğender Babaya ait iki mühim vesika.
8- Abdurrezzak TÜRK. Erzurum’un Kandilleri. Çöğender Baba . s. 34.
9- Dr. Ahmet B. Ercilasun “ Kars ili Ağızları.” Ankara 1983.
10- Furud Xusrevi “Karapapak Tarihi “ Farsca Urmu Turuz 2014.
11- Fahrettin Kırzıoğlu “Osmanlıların Kafkas Ellerini fethi” Ankara 1976.
12- Faxri Valehoğlu “Karapapaklar ve onların XIX. Asır Harp Tarihi” Bakı 2005.
13- Safarov Rafik Firuzoğlu, “Kırım ve Kafkasya’dan Osmanlı İmparatorluğuna Göçler”, Osmanlı, Osmanlı, IV, Ankara 1999, s. 691
14- Erzurum ili Ağızları (EİA);102231- II. Cilt-S.147 15-https://www.etnikce.com/mobil/ Araş.Yazar: Hamza Erdal AYKAR
