a.) Revan Muhacirleri (1915 – 1920)
Göçler daha çok siyasi ve ekonomik nedenlerle gerçekleşiyor. Önemli göçlerin gerçekleştiği Güney Kafkasya’nın hassas bir bölgesi olan Revan XVI. yüzyıl sonlarında Osmanlı hâkimiyetine girmiştir. O tarihten itibaren Revan Hanlığının kurulduğu XVIII. yüzyılın ortalarına kadar Revan Osmanlı Devleti ile Safeviler arasında sık sık el değiştirmiştir. Revan Hanlığı kurulduktan sonra sürekli olarak Rusya ve İran’ın saldırılarına uğramıştır. XIX. yüzyıl başlarında Rusya’nın Kafkasya istilasıyla birlikte Revan Rusya’nın kontrolüne girmiştir. Kurulduğundan beri Karadeniz ve Kafkaslara doğru yayılmacı bir politika izleyen Rus Çarlığı, bölgenin sahipleri olan Türk ve Müslümanları Osmanlı Devleti’nin topraklarına doğru sürgün etmiştir. Bölge Rusya’nın hâkimiyetine geçmeden önce Revan ahalisinin büyük çoğunluğu Müslümanlardan oluşmaktaydı. Rusya bölgeyi Müslümanlardan temizlemek ve Hıristiyanlaştırmak adına bölgedeki Müslüman ahaliyi Osmanlı topraklarına göçe zorlanmıştır. Osmanlı Devletine sığınmak zorunda kalan yüz binlerce muhacir iskân edilmek üzere Anadolu’nun çeşitli illerine gönderilmiştir. Bu ilerden biriside Erzurum ve Hınıs İlçesidir. Yöre halkı ile karışık iskân edilen muhacirler önceleri az da olsa bazı sorunlar yaşamışsalar da onların yeni yurtlarına uyumları, yerli halk ile kaynaşmaları hızlanmış ve böylece birlik olmaları sağlanmıştır. Revan’dan göçe zorlanan Müslüman Muhacirlerinin yerine ise daha çok Ermeniler yerleştirilmiştir. Ermenilerin yerleştirilmesi ile birlikte XIX. yüzyıldan itibaren Müslüman şehir olma hüviyetini kaybederek XX. yüzyılın başında tamamıyla bir Hıristiyan şehri olacaktır. Revan’dan Osmanlı ülkesine en son göç olayı ise Birinci Dünya Savaşı sırasına denk gelmektedir. Muhacir olan Müslümanlar büyük bir çoğunluğu Anadolu’ya ulaşmadan ölmüşlerdir. Bunların sayıları hiçbir zaman tespit edilememiştir.
I. Dünya Savaşı’nın doğu cephesinde 1917 Rus İhtilâli’yle sona ermesinin ardından Revan Ermenistan’a katıldı. Daha sonra doğu bölgesinde ilerleyen Osmanlı kuvvetleri Revan’ı zapt etti, ancak 1918 Haziranında başşehri Revan olan Ermenistan’ı tanıdı. Gümrü Antlaşması ile birlikte (2 Aralık 1920) Revan’da yaşayan Türkler ’in Anadolu’ya göç etmelerine izin verildi. 13 Ekim 1921’de imzalanan antlaşma ile Türkiye-Ermenistan sınırları belirlendi. Revan aynı yıl oluşturulan Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nin başşehri oldu.
Revan’dan göç ederek 1915 ve 1920 yılları arasında ülkemize gelen 532 aile ve 3.950 kişilik nüfus, Hınıs’a bağlı 14 Köy/Beldeye yerleştirilmiştir. (Karaçoban o denemde Hınıs’a bağlı idi).
Çalışkanlıkları ile tanınan Muhacirlerin iskânıyla birlikte Hınıs ve köylerinde boş bulunan araziler bu vatandaşlarımıza verilerek değerlendirilmiş, sorunlu tarım alanları ıslah edilmiş ve tarımsal faaliyetler hızlanmıştır. Her biri ayrı çile ve sıkıntıya neden olan bu muhacirlik, aslında yeni ve daha güçlü bir yaşamın temellerinin atılmasını da sağlamıştır.
Erzurum Valiliği tarafından 1967 yılında yayınlanan “Erzurum İl Yılığı” kitabında Revan’da göç edip daha sonra Hınıs İlçesine yerleştirenlerle ilgili bilgiler detaylı bir şekilde verilmiştir. İskân edilenlerin hangi köye yerleştikleri, nereden geldikleri, gelenlerin hane sayısı ve nüfus miktarları kayıt altına alınarak açık olarak belirtilmiştir.
Hınıs ilçesi, son 100 yıl içinde biri dış iskân, diğeri iç iskân olmak üzere iki önemli göç almıştır. 1915 ve 1920 yılları arasında Revan’dan göç ederek Hınıs’a gelen 3.950 kişi ile 1936 – 1942 yılları arasında Hınıs Köylerine gelip yerleşen Oltu, Narman, Tortum ve Ovacık Bucağı ile Gümüşhane, Bayburt’tan gelen 4.320 kişinin olduğu nüfus bulunuyor.
b.) Oltu, Narman, Tortum, Ovacık Bucağı, Gümüşhane ve Bayburt’tan Gelenler (1936-1942)
1936 – 1942 yılları arasında Hınıs İlçesi Köylerine gelip yerleşen Oltu, Narman, Tortum ve Ovacık Bucağı ile Gümüşhane, Bayburt’tan gelen toplam 713 aile ve 4.320 kişi bulunuyordu. Hınıs’ın 19 köy/Beldeye yerleştirilen bu vatandaşlarımızın önemli bir kısmı Erzurum ilçelerinden gelenler oluşturuyordu.
Hınıs İlçesi Köylerine gelen ve devlet tarafından iskân edilen bu aileler bazı konularda fayda sağladıkları bilinen bir gerçektir. Özellikle Hınıs ve çevresindeki köylerde boş bulunan tarım arazileri
dağıtılarak bu vatandaşlara verilmesi ile meyvecilikte çeşitlilik ve tarımsal faaliyetlerde yoğunluk artmıştır.
Esasında bu ailelerin Hınıs İlçesine iskân edilmesinde hedeflenen önemli amaçlardan biri de bölgenin atıl durumda kalan topraklarını tarım ve hayvancılık faaliyetlerine açarak ekonomiye katkı vermesini sağlamaktı.
İlçe köylerine yerleşen vatandaşlar için arazi tahsisi önemliydi. Bu nedenle iskân edilen aileler tarımsal üretime katılabilmeleri ve ekonomiye katkıda bulunmaları için arazi tahsisi gerekliydi. Nitekim öyle de oldu. Devletimiz bu konuda çeşitli kolaylıklar tanıyarak ilçede kalmaları için devletin hüküm ve tasarrufu altındaki boş hazine arazileri dağıtımı yapıldı. Bu vesile ile üretime katılmaları da sağlanmış olundu.
Hınıs ilçesi birinci dünya savaşı sonrasında göç almıştır. Ülke dışında 1915-1920 yılları arasında Revan’dan gelen 532 aile ve 3.950 kişilik nüfus yerleşirken. 1936-1942 yılları arasında yurt içinde gelip Hınıs’a yerleşen Oltu, Narman, Tortum, Ovacık Bucağı ile Gümüşhane ve Bayburt’tan gelelerin sayısı 713 aile ve 4.320 kişi olmuştur.
Dolaysıyla hem yurt dışı, hem de yurt içi gelenlerin toplam sayısı 1.245 aile ve 8.270 kişiyi bulan nüfusa ulaşmıştır. Bu da ilçeye canlılık katmıştır.
Erzurum Merkez İlçeye bağlı köy, bucak ve beldelere yerleşenlerde olmuştur. 1915 – 1920 yılları arasında yurt dışından gelen Revan, Ahıska ve Yugoslavya göçmen sayısı 124 aile ve 648 kişidir. Buraya yerleşenlerin sayısı Hınıs’a göre düşüktür.
Erzurum Merkez ve Hınıs ilçesi köy ve bucaklara yerleştirilenlerin toplamı 1.369 aile ve 8.918 kişiye ulaşmıştır. Toplam ailelerin % 9’u Erzurum’a, % 91 Hınıs’a yerleştirilirken, Gelen nüfusun da % 7,3’ü Erzurum’a, % 92,7 Hınıs’a yerleştirilmiştir.
d.) 1920 Yılı Öncesinde Hınıs İlçesine Yerleştirilen Terekemeler (Karapapak) ve Çerkezler.
1920 yılından önce ilk dış iskânla Hınıs’a gelip yerleşen Terekemeler (Karapapak) ve Çerkez asılı vatandaşlarımız da olmuştur. Revan muhacirleri gelmeden birkaç yıl önce bunlar gelmişlerdi. Hınıs ilçesi Budaklı (lekbudak) köyüne gelip yerleşen Çerkez asılı vatandaşlarımızın sayısı yaklaşık 50 aile ve 250 nüfus olarak biliniyor.
Kuzey Kafkasya’dan gelen ve Azerbaycan’da bir Türk boyu olan Terekemeler veya Karapapaklar da Hınıs’ın Toprakkale ve Çamurlu Köylerine yerleşmişler. Bunların sayıları konusunda herhangi bilgi bulunmamaktadır. Terekemeler Daha sonra bu köyleri terk ederek Anadolu’nun değişik illerine göç ettiler.
Cemil USANMAZ
ESAV Yönetim Kurulu Üyesi
Kaynak:
– Kemal, Aras XIX. yüzyıl da Revan muhacirleri Kafkas Üniversitesi Tarih Bölümü 2010
– Erzurum İl Yıllığı 1967, Erzurum Valiliği 1968
– TDV- İslam Ansiklopedisi, 35. Cilt, Sayfa 26-29
– Fevzi Budak, Erzurum E. Milli Eğitim Müdürü
– Muzaffer Alagöz, Ankara- Demetevler PTT Müdürü
Share this content: