Karapapak/Terekeme Türkleri Coğrafyası

Karapapak/Terekeme Türkleri Coğrafyası

Dr. Muhammet KEMALOĞLU¹

Karapapaklar veya Terekemeler (Qarapapaqlar, Tərəkəmələr), Kuzey Kafkasya’da Derbent, Gürcistan’da Kvemo Kartli, Azerbaycan’da Kazah, İran’da Sulduz ve Türkiye’de de genel olarak Kuzeydoğu Anadolu’da yaşayan Azerbaycan Türklerini oluşturan etnik boylardan biridir. Terekeme sözü, terek; raf, dolap gözü, Terakime; Türük, Türkler, Etrak, Türk, siper, siperlik, sütre gibi anlamlara gelmekte olup, konar-göçer bir Türk boyunu ifade eder. Kelimenin kökeni ile ilgili de; “Terekeme” kelimesinin, Türkmen- Türkman, terek kültü ile Terakime vb. kökenli yapı ve anlamlardan geldiği iddia edilir. Bununla birlikte çok da alakası olmadığını düşündüğümüz “Terk-i Mekke” ifadesi vardır. Terekemelere ayrıca “Karapapak” da denir. Başlarına giydikleri başlığa, şapkaya giyim malzemesine (Karapapak adı, siyah astragan papak, kalpak) izafeten Karapapaklar da denmiştir. Türkiye’de Karapapaklar genellikle İslam dini Sünni (Hanefi) mezhebine mensup olup, Azerbaycan ve Gürcistan ve İran’da Sulduz’daki Karapapaklar ise yer yer Sünni (Hanefi), yer yer Şii (Caferî)’dir.

Terekemeler-Karapapaklar, Doğu Türkistan’dan Batı Türkistan’a kadar uzana geniş bir coğrafyada yaşamışlar ve de yaşamaya devam etmektedirler. Tiflis, Nahçıvan, Karabağ, Loru, Ahırkelek, Gence, Şirvan, Çıldır, Ardahan, Kazak, Borçalı, Derbend, Kars, Sulduz, Ağrı, Tutak, Eleşkirt, Adana, Malazgirt, Tutmaç, Büyükköy, Kurdoğlu, Akbaba, Ahılkelek vb. yerleşim yerleri Karapapakların/Terekemelerin yerleşim alanlarından ilk akla gelenlerdendir.

Biz bu çalışmamızda Karapapakların/Terekemelerin yerleşim yerlerine ait bir listesini vermeye çalışacağız.

Karapapaklar/Terekemeler;

Rusya Federasyonu topraklarında, Dağıstan, Moskova, Smolensk, Orel, Rostov, Belgorad, Tula, Kursk, Krasnodar, Nalçik, Stavropol, Derbent, Çeçenistan, Kabardey-Balkar Cumhuriyeti, Voronej, Volgograd, Berekey, Velikent, Cemikent, Padar, Memedkalar, Deli Çoban, Selik, Karadağlı, Kala, Tatlar, Sebede, Şahbazkent, Mehrejkent, Uluterekeme’de,

Gürcistan’da; Ahıska, Murakval köyü, Oskoriya, Kurbağaoğlu, Lebis, Buzmaret, Niyala, Artax, Xumris, Batxana, Sağamoy, Gulalis, Büyük Xançallı, Küçük Xançallı, Oracalar, Arakal, Kanza, Xavet, Erince, Davniya, Garta, Karsep, Ablax, Dangal, Tatar, Pşav, Okam, Büyük Xosbiya, Azmana, Dangal, Batxana, Garta, Davniya, Xumris, Tog, Gulalis, Büyükarak al, Murakval, Küçükarak, Mursaxet, Varevan, Oracalar, Kilda, Xızabavra, Koteliya, Bogdanovka, Baralet, Dırgına, Çiftlik, Modaka, Axilkelek (Ahalkelek, Ahilkelek) Hosbiya, Lebis, Göyye -Gogıye-Gogya, Alastan, Ota, Ḫırtız-Hırtız, Ḫavet-Havet, Cavaxet, Karsep, Agara-Niyala, Karzamet, Margastan, Azgur, Noxrep-Nohrep, Kaxaret-Kaharet, Aşoro (Oşora), Samshe-Javakhetı, Borcalo-Borçalı, Savar ilçesi, Borası İlçesi, Başgeçit, Karayazı İlçesi, Bogdanovka, Karaçöp, Lagadehi İlçesi, Ağbulak, Lelev, Zalga, Kepci, Aran Araklısı, Orzuman, Karayazı, Sadahlı, Bolus-Kepenekçi, Karacalar, Soğanlık, Kızılhacılı, Lenbeli, Faxralı, Nazarlı, Kosalı, Alget, Arıxlı, Aktehle, Kaçağan, Darvaz, Tiflis, Bezekli, Yırgançak, Kamerli, Ağalık, Acara, Tatlıkışla, Alazla, Toloş, Ķoyundere, Buzvarı, Uban, Bezirhana, Varlez, Zurzelli, Çobaret, Gobiyet, Aspinza, Ota, İndusa, Gamza, Kündala, Van çukurunda Buzmaret, Van-Uzundere, Colit, Kôdas, Ardak, Panaket, Candar, Kızılhaclı, Sarva, Mamgeli, Mesçitli, Görahlı, Tezekent, Hacılar, Alget, Amborasya, Karakeçili, Ağkeçili, İlmenzili, Kepeneklı, Köseali, Baydar, Kasımganlı, Leibadin, Daştepe, Şüleger, Kuşev, Ağmemeali, Kocakan, Tekeli, Hancagazlı, Kireçmegenli, Kasımlı, Baytarafcı, Baytallı, Ulaşlı, Yu karı Gullar, Aşağı Gullar, Kirihli, Aşağı Saral, Yukarı Saral, Demye, Görhir, Ahırkelek, Ahıl, Mahmutlu, Mamayı, Mollaoğlu, Sadaklı, İmir, Halver, İmizal, Büyük Beyler, Küçük Beyler köyleri. Aşağı Koşkilise, Yukarı Koşa Kılıse, Molla Ahmet, İmir, Hazan, Koculu, Fahralı, Saraclı, Boğanlı, Kölayır, Alhır, Hasn Hocalı, Taşlı Gullar, Esmenler, Ceferli, Deller, Karadiken, Sıskala, Arakel, Bayteker, Aşağı Külveren, Yukarı Külveren, Zor Geçit, Baba Kişi, Sarı Memed, Darvaz, Abdallı, Bolur, Kepenekci, Sorollar, İnce Oğul köyleri, Seferli, Deller, Sukala, Dunus (Dunus Dumanisi), Mahmutlu, Hamamlı, Armutlu, Memişli, Meşililer, Kızıl Kilise, Sindiler, Azgeyilyan, Dagarlı, Kızıl Haclı, Saca, HüsöyünÇayı, Copuzlar, Yırgan Çay, Aşağı Karabulak, Yukarı Karabulak, Lökcandar, Yakuplu, Şamdanlı, Gödek Dağlı, Aşağı Orazma, Yukarı Orazma, Soğanlı, Karacalı, Ahtehir, Karatehne, Sonc Muğanlı, Birikli, Tezekent, Kösalı, Nazarlı, Aşağı Ketenci (Caferi) Candar, Zeger, Karatepe, Kaheti bölgesinin Sagarejo-Sagarevçov kasabası, Keşeli, Tüller, Kazılar, Karabağlar, Yarmuganlı, Düzeyram, Lebbeli, Kabal, Uzuntalo, Genceli, Karacalı, Kösalar, Şıhlı, Karacalar köyü, Enican, Tecir, Culluhlu, Tecit, Muhran, Tatuşağı ile Ferme’de,

Ukrayna’da, Donetsk, Kiev, Harkov, Mykoloyiv, Kherson’da,

Azerbaycan’da, Kazak, Soğukbulak, Karayazı, İmişli, Şeki, Şirvan, Karabağ, Gence, Tovuz, Gedebey, Ağcebedi, Ağstafa, Bedre, Beylagan, Bilasuvar, Cebrayil, Ağdam, Füzuli, Kelbecer, Zengilan, Gubadlı, Celilabad, Daşkesen, Gedebey, Goranboy, Şemkir, Hanlar, Hocalı, Hocavend, Yevlah, Zardab, Şuşa, Terter, Tovuz, Saatlı, Sabirabad, Şamahı, Gence, Mingeçevir, Naftalan, Sumgayıt, Hankendi, İsmayıllı, Nahcıvan Özerk Bölgesi ile Haçmaz’da,

Güney Azerbaycan’da, Sulduz Bölgesi, Ada, Ar, Ağca, Zeyve, Ağgabeyli, Alagöz, Eminli, Oksar, Baranlı, Balıkçı, Bayramboğa, Bayızara, Biçenli, Beyimgala, Peyecik, Tabiya, Cebeltezekenti, (Dağlık Tazekkent) Demtezekenti (Sulak Tazekent) Tezegala, Toppuzova, Çakal Mustafa, Çiyana, Hacıbağlı, Hacıpugruz, Hacıhanlı, Helebi, Hederava, Hınhına, Helefen, Helefli, Daşdürgezi, Taşdogora, Derbent, Demirci, Dilenciarhı, Saksıtepe, Saral, Sungar (Kartal), Şirvanşahlı, Şirinbulak, Garna, Golad, Galacık, Galalar, Garakasap, Kervansaray, Kamus, Köpekli, Gözayran, Kehriz, Girdegayıt, Göl, Köhül, Gelevan (Gülvan), Gazigürması, Paşaygümovası, Kazakgümovası, Görhana, Lavaşlı, Yukarı, Mehmetşah, Memeli, Memiyent, Yedigar, Yunuslu köylerinde,

Özbekistan’da, Fergana, Taşkent, Namangan, Andican, Sırderya, Buhara, Akkurgan, Çimkent, Degabad, Leninabad, Kumuskan, Bostanlık’ta,

Kırgızistan’da, Bişkek, Oş merkez Vadazabornik, Nariman, Furkat ve Kalinin, Pilimkoz ve Aravan, Batkensk, Çu, Talas, Celal-Abad, Alamudin, Rayunu, Canijer, Savhozuna’da,

Kazakistan’da, Alma-Ata, Karaganda, Semipalatinsk, Astana, Jambıl (Cambul-Taraz), Çimkent, Türkistan, Kentav’da,

Afganistan’da, Celalabad, Host, Garde’de,

Ermenistan’da, Şirak Vilayeti, Karabulak, Pirahmed Kendi, Siyahçeşme, Zengitepe, Arapdizeçi, Cemal Kendi, Bey Kendi, Kilise Kendi, Gümrü-Makû, Kilise Kendi, Zaruşad, Kürdo, Koçköy, Polat Köy, Veneze, Telek, Molla-Musa (Mollamusa), (Baxçalı), Bozgala, Mumuxan, Musluxlı-(Musluglu), Ordaklı-(Ördekli), Seldaglan-(Seldağılan), Sogyutlı-(Söyüdlü), Snıx-(Sınıg), Şiş-Tapa-(Şiştepe), Ağbaba, Balıklı, Garaçentiy (Karaçanta), İbiş, Tepeköy, Öksüz, Şüragel, Kebcud, Seydi, Möküz, Soskerd, Küçükkımılı, Büyükkımılı, Ağbulak, Dalaver (Delever), Kızıltaş, Güllübulak, Çakçak, Mağaracık, Karaçine, Amasya Köyü, Okçuoğlu, Bacoğlu, Vartanlı, Mollamusa, Karakilise, Çarbaşı, Aralık, Başşüregel, İlanlı, Aslanhane, Ağüzüm, Kinegi, Mörük Baki, Bayraktar (Karapehlül), Hamzakerek, Gülviran, Magazberd Kışlağı, Geremmed (Karamehmet), Zengezur, Göyçe ile İrevan’da,

Türkiye’de, Kars Merkez, Akyaka, Arpaçay, Digor, Aralık, Kağızman, Sarıkamış, Selim, Susuz, Iğdır, Tuzluca (eski adı Çinçavat Köyü’dür), Ardahan, Hanak, Posof, Göle, Çıldır, Ağrı, Eleşkirt, Taşlıçay, Tutak, Aşkale, Hamur, Amasya, Merzifon, Suluova, Yozgat, Boğazlıyan, Çorum, Tokat, Zile, Reşadiye, Sivas, Zara, Kangal, Ulaş, Balıkesir, Muş, Malazgirt, Bulanık, Van Merkez, Erzincan, Giresun, Çorum, Bitlis, Bursa, Kayseri, Kahramanmaraş, Artvin, Akbaba, Akbulak, Akçakale, Akyaka, Ataköy (Mağaracık), Ayakgedikler-Merkez, Aydınalan, Azpuga, Başgedikler Köyü, Bekler, Boğazköy-Merkez, Borluk-Merkez, Boyalı, Bozkale, Bozkale-Merkez, Bulanık, Büyük Aküzüm-Merkez, Büyükboğatepe, Cavlah, Colot, Çağlayan, Çakmak, Çamurlu-Merkez, Çemre, Davulköy-Merkez, Dikme Köyü, Esenkent, Eşmeyazı, Hacıhalil, Hacıveli, Halefoğlu, Hamzagerek-Merkez, Karaçoban, Kocabahçe, Kotranlı, Küçükboğatepe-Merkez, Kümbetli-Merkez (Ladikars) Köyü, Maksutcuk, Melikköy, Merkez Kötemeli Mahallesi (Yenimahalle), Merkeze bağlı Çakmak köyü, Merkezkale, Merkezkarakale, Mezire, Mezra, Ocaklı, Oğuzlu, Ortagedikler-Merkez, Subatan, Tekneli, Yağıkesen, Yalçınlar, Yılanlı, Yolaçan köyü, Merkeze bağlı Mağaracık, Dikme, Azat, Kümbetli, Masucuk, Merkezkale, Tekneli, Bozkale, Akbaba, Aydınlatan, Çağlayan, Çakmak, Çalkavur, Mezra, Kocabahçe, Yolaçan, Melikköyü, Camuşlu, Cebeci-Akyaka, Demirkent-Akyaka, Duraklı-Akyaka, Esenkent, Gediksatılmış, Güvercin, HacıpiriAkyaka, Hamzagerek, Kalkankale, Karahan, Küçükçatma, Kümbet, Kürekdere, Oğuzlu, Söğütlü, Şahnalar-Akyaka, Yerlikavak-Akyaka, Akçakale, Akçalar, Akmazdam, Akyaka bucağı, Artcılar, Aslanoğlu, Ayakgedikler, Aydıngün, Bacıoğlu Köyü, Bardaklı, Burçalı (Borçalı), Başgedikler, Boyuntaş, Bozyiğit Köyü, Burcalı Köyü, Burcalı, Büyükçatma Köyü, Camışlı, Çarçıoğlu, Cebeci, Çanaksu Köyü, Çetindurak, Dağköyü, Değirmenköprü, Demirkent, Doğruyol, Duraklı, Esenyurt, Geçit, Gediksatılmış, Gereşen Köyü, Göldalı Köyü, Gönüalan, Gülyüzü, Güvercin, Hacıpiri, Hasançavuş, İbiş, İncedere, Kakaç, Kalkankale, Karahan, Karakale, Kardeştepe, Kayakköprü, Kıraç, Koç köyü, Kuyucuk, Kuzgunlu, Küçükçatma, Kümbet, Kürekdere, Melik Köyü, Mescitli, Meydancık, Oğuzlu, Okçuoğlu, Ortagedikler, Polatköyü, Söğütlü, Sulakbahçe, Süngüderesi, Taşbaşı Köyü, Taşdere, Taşköprü, Tomarlı, Üçpınar, Yerli Kavak, Digor, Saraçlı köyü, Oluklu Köyü, Kemerli, Hamamlı, Koşapınar, Yağbasan, Yayıklı, Yenigazi, Yeni Sarıkamış, Yolgeçmez, Kamışlı Köyü, Akçakale, Akpınar, Akyar, Bayburt, Başköy, Benliahmet, Beyköy, Çaybaşı, Darboğaz, Aşağıdamlapınar, Baykara, Eskigazi, Karahamza, Hasbey, Kırkpınar, Karakale, Koyunyurdu, Mollamustafa, Sarıgün, Söğütlü, Tozluca, Yalnızçam, Yaylacık (Mirhalil), Yeşiltepe, Yolgeçmez, Yukarıdamlapınar, Bölükbaşı, Darboğaz, Eskigeçit, Kamışlı, Ortakale, Gürbüzler, Koşapınar, Yolgeçmez, Yaylacık, Porsuklu Köyü, Yolboyu (Uzunzaim), Ağzıaçık, Aynalı, Doyumlu, Ermişler, Gölbaşı, Ortalar, Taşlıca, Yaylacık, Kalecik, Karapınar, Kırçiçeği, Kırkpınar, Kiziroğlu, İncesu, Çamçavuş, Yolboyu, Saraçtı köyü, Aralık, Güdeyli, Köprübaşı, Karaçayır, Karnagöz, Yukarı Kotanlı, Aşağı Kotanlı, Aşağı Salut, Sipkor, Supanazad, Tozluca, Hacıhalil, Açıkyazı, Alagöz Köyü, Aşağı Tamal, Aşağıkurtoğlu, Bağdeşen, Balıkcılar, Bayramoğlu, Binbaşar, Büyüksütlüce Köyü, Çamlıçatak, Çataldere, Çatalköprü Köyü, Çetinsu Köyü, Çikora, Çimenkaya, Çullu köyü, Dağcı Köyü, Değirmenli, Derindere, Edegül, Gülistan, Gürçayır, Güzçimeni, Hacıali, K. Sütlüce Köyü, Kazlıköy, Kerkedan, Kıraç, Kirpaşen, Kocaköy, Köprücük Köyü, Kuşuçmaz, Küçük Tamal, Nebioğlu, Ortageçit Köyü, Otbiçen Köyü, Oyapınar, Ölçek, Sors, Soshara, Sugöze Köyü, Tahtakıran, Tepeköy, Uğurtaşı köyü, Virane Nakalaköy, Yaylacık, Yenidemirkapı köyü, Yiğitkonağı, Yukarı Tamal, Yamçılı Köyü, Söğütlükaya Köyü, Ağlayan, armutlu, başgeçit, Boğatepe, Çayırbaşı bucağına bağlı-Uğurtaşı Köyü, Çullu Köyü, düzeyrem, Eğrikar, Eski Demirkapı, Kazılar, Karabağlar, Karakap bölgesi, kuzeykarakalkan, Küçük Boğatepe, Lebbeli, naldöken, Segerov bölgesi, Şeşeli, Tüller, Uyderesi, Yarmuganlı, Yaslıkar, Yenidemirkapı Köyü, Yiğitkonağı, Akçakale, Akçil Köyü, Aşağıcambaz, Baltalı Köyü, Başköy, Bozyiğit, Colit, Çamdıra, Çanaksu, Damlıca, Dirsekkaya, Doğruyol bucağına bağlı-Bucak merkezi, Eskibeyrahatun, Eşmepınar, Gölbelen, Göldalı, Gölebakan, Gülyüzü, Güvenocak, İmir Köyü (Kôdas), Kaçakale, Kağaç (Kağac), Karakale, Kaşlıkaya, Kayabeyi Köyü (Yerli Çayıs), Kenarbel Köyü, Kenardere Köyü, Koçgüden, Kunduzhev köyü (şimdi harabedir), Kurtkale, Kuzukaya, Meryem Köyü, Öncül Köyü, Övündü, Sabaholdu Köyü (Godas), Sabaholdu, Saymalı, Sazlısu (Goravel) Köyü, Afyon Adana, Ankara, Erzurum, Adapazarı, Çankırı, Adana, Aydın, İçel, Hatay, İstanbul, İzmir’de yaşamaktadırlar.

Kaynaklar

ALYILMAZ, S. (2002). “Borçalı (Gürcistan) Karapapaklarının/Terekemelerinin Tarihine Dair”, YT., 8(43), Ocak-Şubat 2002.

AVŞAR, B. Z. (1997). “Kafkasya-Rusya Federasyonu ve Türkiye”, YT, 3(16), Türk Dünyası Özel Sayısı II, Ankara.

AVŞAR, Z.- TUNÇALP, Z. (1994). Sürgünde 50 nci Yıl Ahıska Türkleri. Ankara: TBMM Kültür Yay.

AYDOĞ, O. (1998). Karapapaklar. Seminerler Çalışması, İnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesi Tarih Eğitim Bölümü, Malatya.

ÇETİNKAYA, N. (1996). Iğdır Tarihi (Tarih, Yer Adları, ve Bazı Oymaklar Üzerine), İstanbul.

DÜNDAR, S.-ÇETİNKAYA, H. (2004). Terekemeler (Karapapak Türkleri), El Kitabı, Eylül.

HACILAR, V. (1992). Azerbaycan Folklor Ananeleri (Gürcistandaki Türk Dili Folklor Örnekleri Esasında). Tiflis.

HACILAR, V. (1996). Karapapak Mehreli Bey. Tiflis.

HACILAR, V. (1999). Azerbaycan Halk Destanları Efsane Esatır ve Nağıl Deyimleri. Bakü.

HACILAR, V. (2001). Borçalı Mehralı Bey Tarihi Hekiketlerde. Tiflis.

KEMALOĞLU, Muhammet.(2012). “Terekeme-Karapapak Türkleri Yerleşim Alanları”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, 1 (3), 55-81.

KIRZIOĞLU, M. F. (1953). Kars Tarihi. İstanbul.

KIRZIOĞLU, M. F. (1972). Dede Korkut Oğuznâmeleri Işığında Karapapaklar Borçalı-Kazak Uruğu’nun Kür-Aras Boylarındaki 1800 Yılına Bir Bakış-Tarih Etnoloji ve Dil Araştırmaları. Erzurum.

KIRZIOĞLU, M. F. (1992). Yukarı Kür ve Çoruk Boylarında Kıpçaklar. Ankara.

KIRZIOĞLU, M. F. (1998). Osmanlılar’ın Kafkas Elleri’ni Fethi (1451-1590). Ankara.

KIRZIOĞLU, M. F. (2008). Çıldır Köyleri Seyahat Notları-I, BAD., Sayı: 9, Yıl: 4.

KIRZIOĞLU, M. F. (2009). Çıldır Köyleri Seyahat Notları-II, BAD., Sayı: 13, Yıl: 5.

MEMMEDLİ, Ş. (1991). Paralanmış Borçalı veya 1918 Yılı Ermenistan-Gürcistan Muharebesinin Acı Neticesi. Bakü: Azerneşr Yay.

MEMMEDLİ, Ş. (1996). Alın Yazımız – Gürcistan Türkleri: Tarih, Kültür. Tiflis: Samşoblo Yay.

MEMMEDLİ, Ş. (2006). Gürcistan Azerbaycanlıları-İstatistik-Ansiklopedik Bilgiler, Tiflis: Kolori Yay.

TOZLU, S. ( 2005). Karapapaklar Hakkında Bazı Notlar-I-. KaraM, S. 7.

VALEHOĞLU (Hacılar), F. (2005). Karapapaklar ve Onların XIX. Asır Harp Tarihi, Bakı.

VALEHOĞLU (Hacılar), F. (2008). Cevaxet (Ahılkelek) Karapapakları. Bizim Ahıska Üç Aylık Kültür Dergisi, S. 9, Yıl: 4.

VALEHOĞLU, (Hacılar), F. (2009). Fahri, Borçalı Türklerinin Menşei ve Etnik Sınırları. BAD., Yıl: 5, Sayı: 14.

YEGANE, İ. (1990). Karapapakların Tarih ve Kültürüne Bir Bakış. Nogadey.