Erzurumun YeniŞehiri

GÖÇ VE GECEKONDU

Göç insanların bir yerden bir başka yere yaşamak ve çalışmak için yapmış oldukları ikamet değişikleridir. En çok kül-türel ve iskân açısından şehir hayatını etkileyen göç hareketi Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren ülkemizin karşılaşmış olduğu en ciddi şehircilik sorunu olan gecekondulaşmaya da neden olmuştur. İmar kanunlarına aykırı olarak ve arsa sahiplerinin izni alınmadan kamu veya özel kişilere ait araziler üzerine kurulan derme çatma konutları ifade etmek için kullanılan gece-kondu özellikle sağlıklı konut ve tarihi mirasa uygun mimari çevrede yaşama haklarının ihlali olarak ciddi şehircilik sorunlarından biri olmuştur.

Erzurum Doğu Anadolu Bölgesinin merkezi şehri olarak Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren bir göç merkezi haline gelmiştir. Hem kendi nüfusunu dışarıya göç olarak vermiş hem de çevre ilçeler ve illerden göç almıştır. Erzurum bu açıdan bakıldığında istasyon şehir olma özelliğine sahip olmuştur.

Erzurum Doğu Anadolu Bölgesinin merkezi şehri olarak Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren bir göç merkezi haline gelmiştir. Hem kendi nüfusunu dışarıya göç olarak vermiş hem de çevre ilçeler ve illerden göç almıştır. Erzurum bu açıdan bakıldığında istasyon şehir olma özelliğine sahip olmuş-tur. Erzurum Cumhuriyetin ilk yıllarından beri artan nüfusu ile gecekondu veya kendine özgü mimari yapıdan uzak derme çatma konut alanlarıyla tarihi geçmişine uygun olmayan sağlıksız bir mimari yapıyla karşı karşıya kalmıştır. Özellikle ekonomik koşulları el vermeyen ailelerin kırsal kesimden Erzurum’a göç etmesiyle birlikte ciddi bir gecekondu sorunu yaşamıştır. Erzurum başta Lambert Planı olmak üzere uygulanan şehir planlarında istenilen başarı bir türlü yakalanamamış hem bu başarısızlıklardan hem de gecekondulaşmalardan yaşanan çarpık kentleşme ile şehir harabe haline dönmüştür. Bugün atlama kulelerinin de bulunduğu Kiremitlik tepenin üstünde yer alan (Büyük Kiremitlik Tabyasının yanındaki) askeri telsiz vericisinden dolayı telsizler olarak adlandırılan ve daha sonra Harput Mahallesi olarak isimlendirilen gece kondu bölgesinin ortaya çıkması ile şehrin güneyine doğru 1968 – 1974 yılları arasında gecekondulaşmanın genişleme tehlikesi ortaya çıkmıştır. 1974 yılı Kasım ayında İmar ve İskân Bakanlığı kentte hızlı gelişen gecekondulaşma sorununa çözüm bulunması için sosyal konut fonundan Erzurum’a 6 milyon TL verileceğini bildirmiş ve konu ile ilgili olarak belediyeden çalışma başlatmasını istemiştir.

Çalışmaya göre, yapılacak konutların yerini belediye belirleyecek, projeyi geliştirme ve kredi ile finansmanı sağlamak ise bakanlığa ait olacaktı. Bütün bu gelişmeler sonucunda 1977 yılında Nazım Plan Bürosu kurulmuştur. Bu büronun çalışmaları sonucunda Mimar Âlim Çopuroğlu planı kabul edilmiş ve uygulanmaya konulmuştur. Bu planda alan geniş tutulmuş ve verimli tarım alanlarına doğru bir şehir genişlemesi ön görülmüştür. Şehrin gelişme alanları olarak Palandöken Dağlarının etekleri ile şehrin batı bölgesinde yer alan Gez Köy civarları belirlenmiş ve burada Yenişehir ve Dadaş Kent diye iki uydu kent kurul-muştur. Her iki uydu kentle ulaşılmak istenen asıl hedef, gecekondu sorununun temel nedeni olan konut açığı ihtiyacını gidermekti. Bu iki uydu kent ile şehir Güney ve batıya doğru yayılmaya başlamıştır.

YENİŞEHİR SEMTİNİN MEKÂN ANALİZİ

Yenişehir Erzurum şehir merkezinin 2,5 km güneybatısında Palandöken Dağlarıyla Kiremitlik Tepesi arasındaki 383 hektarlık, düzlük alandır. Yerleşim alanın güney ve kuzey yönlü mesafesi 2 km civarıdır. Yenişehir semtinin şehir merkezine en yakın mesafesi 2,5 km iken en uzak mesafesi ise 4,5 km dir. Bu düzlük alanın şehre yakın olan kısmında yükseklik (bakı) 1800 metre iken dağa doğru yaklaştıkça yükseklik 2000 metreyi bulmaktadır. Yüzey suyu olarak yazları cılız akan ve daha sonra ıslah çalışmaları ile kurutulan kilise deresinden başka bir akarsu bulunmamaktadır. Dolayısıyla sel tehlike-sinden uzaktır. Buna rağmen yer altı suyollarının üstündedir. Palandöken fay hattına yakındır. Arazisi tarım arazisi olup tarla ve kısmen meralardan oluşmaktadır. Deprem açısından uygun bir zemine sahip değildir. Hâkim rüzgâr yönü güney batıdır. Bu nedenden dolayı Yenişehir semtinin hava kalitesi (Mevlana vadisine kadar olan kesimi) şehrin diğer kesimleri-ne göre daha yüksektir. Ancak palandöken dağlarına olan yakınlığından dolayı ısınma maliyeti şehrin merkezine göre daha yüksektir.

YENİŞEHİR SEMTİNDE İMAR ÇALIŞMALARI

1977 yılında, İmar ve İskân Bakanlığı Erzurum Nazım Plan Bürosunca imar planlaması yapılarak İmar ve İskan Bakanlığınca onanan Mimar Âlim Çopuroğlu planı uygulanmaya konulması ile birlikte dört milyon metrekarelik bir alanın kamulaştırma kararı alınmıştır. Söz konusu kamulaştırma çalışmalarının temelinde iki neden vardır. Bunlardan ilki artan arazi maliyeti nedeniyle bölgede bulunan kiremit ocaklarının kapanması ve bu nedenle hızlı bir gecekondulaşma sürecinin söz konusu arazi üze-rinde başlamasıdır. Diğer neden ise bölgedeki arsa fiyatlarının metre kare başına 5 ile 15 TL arasında olmasıdır. O dönemde şehir merkezine yakın olan diğer yerlerdeki arsaların metre kare fiyatlarının 50 ile 150 TL arasında olduğu düşünüldüğünde ne kadar uygun bir fiyata kamulaştırma yapıldığı ortaya çıkacaktır. Bakanlık özellikle gecekondu önleme alanlarında ucuz bedelli arsaların kamulaştırmasına önem vermektedir. Bunun temel nedeni arsa maliyetinin düşüklüğü nedeniyle toplu konut projelerine daha uygun fiyatlarla ve daha çok konutun yapılmasına müsaade edecek genişlikte arsanın yapı kooperatiflerine verilmesini sağlamaktır.

Kamulaştırma çalışmalarından sonra 1163 sayılı kanuna göre kurulmuş olunan yapı kooperatiflerine 775 sayılı kanuna göre büyüklüğü 65 m2 le 99 m² arasında konut inşa edilmesi için arsa tahsisi 18 Haziran 1980 tarihinde noter huzurunda kura çekilerek yapılmıştır. Kura törenine vali, idari ve askeri yöneticiler iştirak etmişlerdir. Böylece 60,000 nüfusun barına-cağı, 12000 konutun yer aldığı 1200 binanın inşa edilmesi için İmar ve İskân Bakanlığı Emlak Bank aracılığı ile düşük faizli ve uzun vadeli kredileri yapı kooperatiflerine kullandırtmıştır. Bu şekilde semt, İmar ve İskân Bakanlığının desteği ile halk, belediye ve diğer kurumların işbirliği sayesinde kısa sürede tamamlanmıştır

YENİŞEHİR SEMTİNİN MİMARİSİ

Yenişehir şehrin güney kesiminde neredeyse şehre bitişik olarak inşa edilmiştir. Ana caddeleri 35 metre genişlikte olup yol gidiş geliş olmak üzere toplam 6 şerittir ve yeşillendirilmiş bir orta kaldırım ile ayrılmıştır. Semt kuzeyden güneye doğru uzanan biri üst diğeri altta olan iki ana yol ile birleşen doğu batı uzantılı üç ayrı ana yol ve ara caddelerden oluşan ızgara yol sistemi etrafında şekillenen İskan birimleri ve iş yerlerinden oluşmuştur. İskan birimlerinin her biri beş katlı bloklardan oluş-maktadır. Her bir blokta 10 daire bulunmaktadır. Her bir İskan biriminin kendine ait bahçeleri vardır. Bu bahçeler blokların yan taraflarından 3 ile 5 ön ve arka taraflarından ise 5 metre genişliğindedir. Park ve bahçeler ile birlikte kişi başına 9 metre kare yeşil alan düşmesi hedeflenmiştir. İskan birimlerinin ısıtma sistemi ilk başlarda kalorifer veya soba olmuş daha sonra ise sobalı konutlar kalorifere dönüştürülmüştür. Doğalgazın şehre gelmesi ile birlikte semtte konutların ısınma sistemleri merkezi veya kombili doğalgazla ısınma sistemlerine dönüştürülmeye başlanılmıştır. İlk yıllarda yapılan birinci etapta konutların genişliği 99m2 ile sınırlandırılmışken ikinci marketler olarak adlandırılan etapta bu sınır 110 m2 kareye çıkarılmış üçüncü etapta ise 130 m² kadar ruhsat verilmiştir. Konutların genişliğinin bu şekilde değişmesi ve sınırlandırılmasının nedeni 775 sayılı gecekondu kanununda yapılan değişikliklerdir. Özellikle Yenişehir semtinin girişinden birinci marketlerin sonuna kadar yapılan konutların genişliğinin 100 m2 altında olması bugün bu konutlarda yaşayanlar için ciddi bir sıkıntı oluşturmaktadır. Yenişehir semtinde inşa edilen binaların tamamı birbirine benzemektedir. Bunun nedeni yapı kooperatiflerine tip yönetmeliğinin uygulanması ve şehirde o zaman bağımsız özel mimar bürolarının olmamasıdır. Yenişehir semtinde birin-ci etapta alt yol olarak isimlendirilen ana caddenin sağında ve ikinci etapta ise iş yerleri alt yol olarak isimlendirilen ana caddenin her iki tarafında ikinci marketler adı altında sıralanırken üçüncü etapta iş yerleri ana cadde üzerinden uzaklaştırılarak iskan birimlerinin arasında çekilmişlerdir. Bugün Yenişehir semtinde şehircilik açısından yaşanan en ciddi sorunlardan biri iş yerlerinin derme çatma baraka görünümleridir. Gece kondu önleme bölgesinde iş yerlerinin tamamına yakını gecekondu görünümlüdür. Son zamanlarda semt içerisinde farklı mimariye sahip yeni binalar inşa edilmeye başlanmıştır.

Bugün Yenişehir semtinde şehircilik açısından yaşanan en ciddi sorunlardan biri iş yerlerinin derme çatma baraka görünümleridir. Gece kondu önleme bölgesinde iş yerlerinin tamamına yakını gecekondu görünümlüdür

YENİŞEHİR SEMTİNİN KENTSEL ANALİZİ

Yenişehir semti sosyal şehircilik anlayışının uygulandığı yerleşim yeri olarak şehircilik açısından önemli bir özelliğe sahiptir. Erzurum ve Doğu Anadolu bölgesi için en büyük toplu konut projesi olan Yenişehir, o dönemde Türkiye de uygulanan önemli toplu konut projesi olarak örnek gösterilmiş ve desteklenmiştir. Yenişehir semtinde konut standardizasyonuna gidilmiş ve sosyal şehir modelinin sınıfsız şehir modeli bu semtte uygulanmaya çalışılmıştır. Bu şehir modelinin özelliği farklı gelir grubunda olanlar aynı alanda benzer özelliklere sahip apartmanlarda yaşamalarıdır. Bu apartmanlar, aynı hizada bulunan mimari açıdan ilginç olmayan birbirine benzeyen aynı zamanda kötü biçimde tasarlanmış ve inşa edilmiş bloklardır. Her mahalle kendine yetecek şekilde küçük işyerlerine ve çarşıya sahiptir. Ana bir cadde üzerinde birbirine bağlanan ara caddeler ile ızgara kent sistemi kullanılmıştır. Sosyal donatı alanlarına ve yeşil alanlara önem verilmiş ve geniş alanlar ayrılmıştır Özellikle yangın boşlukları ve geniş bahçe alanları Yenişehir semtinin karakteristik özelliği olmaktadır. Bugün yeşil alan açısından Erzurum şehrinin en gözde yerleşim alanı Yenişehir semtidir. Türkiye deki ilk ve tek engelli parkı bu semtte Orhan Bulutların Palandöken belediye başkanlığı döneminde yapılmıştır. Şehirdeki önemli yaşam ve yeşil alan uygulamalarından biri olan Mevlana Vadisi yine bu semtte yer almaktadır. Bugün Yenişehir semtinde kişi başına düşen yeşil alan 5,89 metre olup dünya ortalaması olan kişi başına 6 metreye yakındır. Özellikle mayıs ve eylül ayları arasında kadınlar apartman bahçeleri ve belediyeye ait parklarda boş zamanlarını değerlendirmektedirler.

Yenişehir semti sosyal şehircilik anlayışının uygulandığı yerleşim yeri olarak şehircilik açısından önemli bir özelliğe sahiptir. Erzurum ve Doğu Anadolu bölgesi için en büyük toplu konut projesi olan Yenişehir, o dönemde Türkiye de uygulanan önemli toplu konut projesi olarak örnek gösterilmiş ve desteklenmiştir. Yenişehir semtinde konut standardizasyonuna gidilmiş ve sosyal şehir modelinin sınıfsız şehir modeli bu semtte uygulanmaya çalışılmıştır.

Şehre olan yakınlığı nedeniyle arazi değeri yüksek olan semtin binalarının tamamına yakını ekonomik ömrünü tamamlamaya başlamıştır. Buna rağmen arsa değerinin ve sosyal olanaklarının yüksek olması nedeniyle konut fiyatları ortalama 120.000 TL civarındadır. Sosyal açıdan incelendiğinde ilk göze çarpan özelliği sağlık hizmetlerine ulaşmak açısından elverişli olan konumudur. Biri inşa edilmekte olan iki aile hekimliği olan Yenişehir aynı zamanda Bölge Eğitim Araştırma, Palandöken Devlet, Mareşal Fevzi Çakmak, Göğüs, Nene Hatun kadın ve Doğum, Özel Buhara Hastanelerine olan yakınlığından dolayı sağlık hizmetlerine ulaşma açısından şehrin en elverişli semtidir.

Yenişehir semtinde bugün şehrin en işlek ve en büyük alış veriş merkezi olan Erzurum Forum ve şehrin yerel markaları olan Güvendik, Tema, Düzgün Market zincirleri sayesinde şehrin alış veriş açısından en elverişli yaşam alanı haline gelmiştir. Üçü özel sektöre ait olmak üzere toplam beş spor salonuna sahip olan semt, spor açısından da şehrin en şanslı semti halindedir. Boş zamanın geçirilmesi açısından özellikle kış aylarında Erzurum Forum AVM kapalı alan ihtiyacını önemli ölçüde karşılamış olup yine bu alışveriş merkezi içerisinde bulunan sinema salonu halkın tercih etmiş olduğu bir eğlence merkezi olarak şehre önemli hizmet vermektedir.

Otopark açısından şu anda şehirde sıkıntı yaşamayan bölgelerinden biri olan semtte otopark ve trafik sıkışıklığı sadece Erzurum Forum AVM alış veriş merkezi etrafında his edilmektedir. Trafik sıkışıklığı birinci marketler ile Erzurum Forum alış veriş merkezinin arasında inşa edilen yaya alt geçidi ile çözüme kavuşturulmuştur.

Toplu ulaşım açısından şehrin en şanslı olan semti yine Yenişehirdir. Semt, özellikle alt yol olarak nitelendirilen güzergah için ortalama her beş dakikada bir toplu ulaşım aracı çalışmaktadır. Ancak üst yol olarak isimlendirilen güzergahta toplu ulaşım araçlarının çalışma aralığı 12 dakikayı bulmaktadır. G3 ile üniversiteye G4 – G4/A ve G5 ile Kayakyoluna, G6 ile üst yol G7 ile de alt yol şehir merkezi ve Yıldızkent semtine G9 ile sanayi ve hilal kente, G4- G4/A ve G11 ile Mahallebaşı ve terminale, B6 ile Kayakyolu, üniversite ve Dadaşkente, B7 ile üniversiteye, Dadaşkente ılıcaya, K7/A ile Şükrüpaşa semtlerine bağlanan Yenişehir semtimiz 16/A ve 16/B minibüs hatlarıyla da şehir merkezine bağlanmaktadır.

On adet cami de toplam 8320 cemaat kapasitesine sahip olan Yenişehir cami sayısı ve cemaat kapasitesi ile şehirde önemli bir yere sahiptir. Ancak camilerin yanında taziye evlerinin olmaması büyük bir eksiklik olarak karşımızda durmaktadır. Özellikle semtte yer alan konutların alanlarının küçük olması nedeniyle bu eksiklik önemli bir sorun olmaktadır. Yenişehir 6 lise ve 8 ilköğretim okulu 1 imam hatip ortaokulu ve 1 adet anaokulu ile eğitim açısından önemli bir toplumsal alt yapıya sahiptir. Geniş kaldırımları ile yaya hakları açısından şehrin en iyi semtlerinden biri olan Yenişehir kışın karla mücadele açısından özellikle ara yollarda sıkıntı yaşamaktadır. Bu yaya haklarını kış aylarında olumsuz etkilemektedir.

Ağırlıklı olarak orta gelir grubundaki insanların ikamet ettiği bir yaşam alanı olan Yenişehir, Sosyal olanaklarının fazla olması ve oturmuş komşuluk ilişkileri sayesinde yaşam kalitesi açısından Erzurum şehirciliği açısından önemli bir yerleşim merkezidir. Planlı şehircilik açısından halen Türkiye de örnek gösterilen nadir toplu konut projelerinden biri olan Yenişehir ciddi akademik çalışmalara konu olmalıdır. Yenişehir Dadaşkent semti ile birlikte şehrin görünümünü değiştirmiş, güzelleştirmiş ve gecekondulaşmaya engel olmuştur. Özellikle bu semtin ilk sakinleri şehir merkezindeki kadim mahalle kültürünü apartmanlara taşımışlardır. Yenişehir artık ekonomik ömrünü tamamlayan eski bir yerleşim birimi olarak önemli bir sorunun cevabını beklemektedir. Bu semt ya kentsel dönüşüm alanı kabul edilerek yeniden imar edilecek ve böylece şehir merkezinin tarihi mimari dokuya ve belleğine uygun yenilenmesi için gerekli olan arazi ihtiyacını karşılanacaktır. Ya da ülkenin en başarılı gecekondu önleme bölgesi olarak korunarak bir çöküntü alanı olması önlenecek ve gelecek nesillere aktarılması için gereken ıslah çalışmaları yapılacaktır. Yapılacak tercih ne olursa olsun Erzurum şehirciliği açısından önemli bir karar olarak geleceği etkileyecektir.