DADAŞ BARLARI

BAR KELİMESİNİN ANLAMI VE BARIN KÖKLERİ

Erzurum ve çevresinde oynanan halk oyunlarına bar denilmektedir. Eski Türklerde şaman ayinlerinde şamanların kullandıkları davula bar denildiği bilinmektedir. Türk dil kurumu ise barı el ele tutuşarak ağır ritimle oynanan bir halk oyunu olarak tanımlamaktadır.

Bütün yurtta oynanan halk oyunlarının tamamına yakının Orta Asya Türk yaşantısından kaynaklandığı folklor araştırmacılarınca kabul edilmektedir. Erzurum barlarının da kökeninin buradan kaynaklandığı söylenmektedir. Zaten dikkat ederseniz, halk oyunlarımızın tamamına yakınında davul kullanıldığı görülmektedir. Dolayısıyla Erzurum barları dahil olmak üzere halk oyunlarımızın kökeninde şaman törenleri ve totemlerinin etkisi vardır.

Halk oyunlarının farklılık arz etmesindeki temel etken farklı Türk boylarının şaman ve totem törenlerinin farklılık arz etmesidir. Bu boyların bir akın halinde Anadolu’ya gelmesi ve her bir boyun Selçuklu ve Osmanlılarca farklı bölgelere yerleştirilmesi nedeniyle her bir şehrimizin ve bazen ilçelerimizdeki halk oyunları farklılık göstermektedir.

Erzurum dışında bar tutulan yerler Artvin, Bayburt, Erzincan ve Kars illeridir. Tabi ki buradaki bar figürleri ve isimleri farklılık arz etmekte olup Erzurum barları ile bir ilişkisi yoktur.

Bar ve halay arasında ciddi farklar vardır. Bar tutulurken, halay çekilir. Bar içinde bir anlam vardır. Savaşı, kahramanlığı, yiğitliği sembolize eder ama halaylar günlük sevinçleri yansıtır. Bir kavuşmayı, düğünü, çocuğun dünyaya gelmesi gibi aklınıza gelen her türlü gündelik sevinç halay içerisinde yer alır. Halay iki kişi ile çekilebileceği gibi daha fazla kişinin katılımıyla da çekilebilir.

BAR NEYİ İFADE EDİYOR

Erzurum barları birliği, beraberliği, kahramanlığı, yiğitliği, savaşı, mücadeleyi temsil eder. Bunun haricinde at, kartal, tavuk, turna vb. hayvan taklitlerine yer verilen barlarda vardır. Bar figürlerinde estetiğe önem verilir. Erzurum barlarında estetik kol hareketleri ve ayak hareketlerinin fazla olması buna karşılık gövdenin az hareket ettirilmesinden ve bir denge sağlanmasından kaynaklanır Estetik kadar vakarlı duruşa, ağır başlılığa, heybetli olmaya dikkat edilir. Bar tutanların saç ve sakal tıraşı olmalı, ayakkabıları boyalı üstleri düzgün olmalıdır. Ağır başlı olmalıdır. Bar tutan herkesin başı dik olmalı, karşıya bakmalıdır. Bar tutanlar arasında eşit mesafeler olmalı, kollar omuz hizasında düz olmalıdır. Bar figürleri kol ve ayaklarla yapılır. Gövde düzdür ve diktir. Öyle diğer yörelerdeki halk oyunları gibi omuz karın kıpırdamaz. Durduk yerde bağırılmaz, dadaşın narası tey’dir, o da gelişigüzel atılmaz gerektiği yerde ve zamanda tey diye bağırılır. Gülme, işaretleşme, baş sağlama ve ciddiyetsizlik bar da görülmez. Adı üstünde bu barlar Erzurum barıdır. Dadaş barıdır. Bu bar dadaşın vakarını sergiler.

BAR TÜRLERİ

Erzurum barları açık bar ve kapalı bar olarak ikiye ayrılır. Her iki bar türünde de ağır hareketlerle figürlere başlanırken gittikçe hareketlilik artar. Barlar bir açık ve bir kapalı olarak tutulur açık barda oyuncular arasında belirli ve eşit mesafede bir açıklık vardır ve bar ekibinin arka tarafı görülmektedir. Kapalı barlarda ise bar tutanlar birbirlerine bir duvar gibi yanaşırlar ve arka tarafları görülmez.

Açık tutulan barlarda barcılar bir çizgi üzerinde doğru sıralanmış gibi dururlar. Elleri başlarının üzerinde parmakları birbirlerine geçecek şekilde(taraklanarak) yada omuzlardan tutularak dirsekler birbirine temas edecek şekilde serçe parmaklarla tutularak oynanır.

Kapalı tutulan barlarda ise bar tutanlar birbirlerine tıpkı açık barda olduğu gibi bir çizgi üzerinde doğru gibi sıralanırlar. Omuz omuza yaslanarak, bellerden veya arkadan ellerle parmaklar birbirine geçilerek (taraklanarak) tutulur. Bu şekilde bara başlanılır ancak bar sonunda ekip açılarak eller baş üstünde birbirine geçirilerek durulur.

Barların bir açık ve bir kapalı sıra ile tutulmasının nedeni açık barda yorulan barcıların kapalı bar esnasında birbirlerinden destek alarak dinlenmelerini sağlamaktır.

Barlar tutuşmalı ve tutuşmadan olarak ta ikiye ayrılır. Tutuşmalı barlar bir ekip halinde tutulan barlar iken karşılıklı iki kişinin tuttuğu barlar ise tutuşmadan tutulan barlar olarak kabul edilir.

BAR EKİBİ

Bar ekibine liderlik eden barcıya verilen isim barbaşıdır. Barbaşı bar ekibini kontrol eder, tutulacak barların hangileri olduğunu ve sırasını kendisi belirler, bar süresini ve hızını ayarlamak işi barbaşına aittir. Bar başı elindeki mendili kendine has hareketlerle sallar.

Barbaşının yanında yer alan barcıya koltuk denilir. Biz bar tutarken koltuğun yanında yer alan barcıya koltuk altı derdik. Bazı ekiplerde koltuk altına kelle denildiği de oluyor. Ben yazımda kendi bar ekibimdeki sıralamayı baz alarak bilgi vermeyi doğru bularak koltuğun yanındaki barcıya koltuk altı diyeceğim. Koltuk bar başından aldığı komutları yanındaki koltuk altı denilen barcıya iletir. Görevi bar ekibinin belirli bir disiplin içerisinde bar tutulmasını sağlamaktır. Koltuk altı ise koltuktan aldığı komutları kelle diye adlandırılan barcılara aktarır. Bar ekibinin en son sırasında yer alan barcıya ise poçcik denir. Pocçik bar tutanların dağılmamasını bir arada ve belli bir disiplin içerisinde barın tutulmasını sağlar, hizalayıcı bir özelliği vardır. Ekip barbaşı ile pocçik arasında bir hizada ve disiplinde kalmalıdır. Poçcikin elinde de tıpkı bar başı gibi bir mendil vardır.

DAVUL VE ZURNA

Bar ekibi toplanırken çalınan müziğe lavik denilir. Lavik, başbar müziği çalınıncaya kadar çalınan bir uzun havadır. Bu müzik çalarken barcılar ellerini bellerine koyarak hareketsiz bir şekilde bu müziği dinlerler. Bu müzik bir şekilde barcıları motive eder ve bara hazırlar.

Bar oyunları davul ve zurna ile çalınan genelde Hüseyni makamda çalınan müzik eşliğinde tutulur. Birçok yöreye göre davul daha büyüktür. Tokmağın vurduğu tarafın derisi sesin daha tok çıkması için çırpı denilen tarafa göre daha kalın tutulur. Davulun yüksekliği 70 cm civarında iken çapı da 60 cm civarında olur. Kasnak olarak çam ve köknar ağaçları kullanılır. Bu davuldan çıkan ses diğer yörelerde çalınan davullara benzemez. Bu davuldan çıkan ses barcıları coşturur. Erzurum davulu dışında dadaşı dolduran onu heyecanlandıran bir davul yoktur. Tıpkı davul gibi Erzurum zurnası da farklıdır. Orta zurna olarak adlandırılan Erzurum zurnasının sesi Erzurum davulu ile uyum içerisindedir. Bir başka zurna bu davulun yanında uyum sağlayamaz.

BARLAR TOPLUMSAL YAŞANTIMIZIN GEREĞİDİR.

Erzurum barları şapka isyanı esnasında yasaklanmıştır. Gerekçe ise barın insanları isyana teşvik ettiğidir. Albay İhsan Yavuzer İş Ocağında kurduğu bar ekibiyle Erzurum barlarının bu yasaktan olumsuz etkilenmesini önlemiştir. İş Ocağında kurulan bar ekibi aynı zamanda Erzurum barlarının yarışlarda, fuarlarda, festivallerde ve salonlarda yapılan toplantılarda yer almasını sağlamıştır.

Bar Erzurum için önemlidir. Ahmet Hamdi Tanpınar Beş Şehir kitabında Erzurum barlarını şehrin gelişmişliğini, hareketliliğini ve canlılığını gösteren bir belirti olarak anlatmıştır. Aynı şekilde birinci dünya savaşından sonra şehrin yeniden hareketlenişini tutulan barlarla ifade etmiştir. Erzurum fazla değil benim gençlik zamanlarımda her fırsatta tutulan barlara şahit olurdu. Bayramlarda, toylarda, şenliklerde, koç katımında, yedi haftalarda nevruzda, Hıdır ellezde, aklınıza gelen her fırsatta bar tutulurdu. Bar sosyal hayatın bir gereği idi. Öyle salonlarda filan öğrenilmezdi. Gerekte yoktu babadan oğla öğretilir aktarılırdı. Salonlara hapsolmamıştı Gavur boğanda, Kavak Kapıda, Tebriz Kapıda, Millet bahçede, Köşkte, Araplar Düzünde, Kırk Değirmenlerde Türbe Deresinde, Boğazda velhasıl velkelam şehrin her tarafında bar tutulurdu. Şimdi Erzurum barları gündelik yaşantımızdan uzaklaşmış durumda. Bunda yaşadığımız toplumsal değişimin etkisi büyük. Maalesef barın temsil ettiği birlik ve beraberliği artık sergileyemiyoruz. Şehrin önemli olan mesire yerleri ve alanları bir bir ortadan kalktı. Eski şenliklerimiz, geleneksel günlerimiz hayatımızdan çıktılar. İster istemez barlarımızda salonlara taşındı. Çocuklarımız gençlerimiz sokaklardan evlere, kahvelere kendilerini hapsettiler, sosyal hayattan sosyal medyaya çekildiler. Okul sistemimiz sosyal aktiviteden ziyade ne yazık ki çoktan seçmeli testlerdeki başarılara odaklanmış durumda. Buda barları gittikçe sosyal hayattan ve şehir yaşantısından uzaklaştırıyor. Genç nesillere cazip gelmiyor.

Efendim yazımızın son kısmında Erzurum barlarının isimleri ve kısaca özelliklerini vererek yazımıza son vereceğiz. Barlarımızın halk eğitim Merkezinin geleneksel sırasına göre anlatmaya çalışacağız

ERZURUM BARLARI

BAŞ BAR: Buna birinci bar ve sarhoş barıda derler. Erzurum dışında bu bar Erzurum barı olarak ta bilinir. Özellikle şu anda yaşadığım Kocaeli ve çevresinde genellikle bu isimle düğün salonlarında ezgisinin çalındığı ve bar tutulduğuna şahit oldum. Bu bar Türklerin meşhur askeri stratejisi olan turan taktiği ya da diğer ismiyle kurt oyununu temsil eder. Kartal taklidini andıran figürleri vardır. Kahramanlık, yiğitlik temalıdır. Dadaşın ağırbaşlılığını bu barda görebilirsiniz Tutuşarak açık oynanır. Temel bardır. Bu bar bilinmeden ve tutulmadan diğer barlar öğrenilmez ve tutulmaz. Müziği Hüseyni makamında olup güftesi yoktur.

D(T)İKİNE(SEKME) BAR: İkinci bar ve birinci aşırma adıyla da bilinir. Savaş temsili ve at taklidi vardır. Birlik ve beraberlik içerisinde olmayı temsil eder. Kapalı ve tutuşarak oynanır. Hüseyni makamında olup güftesi yoktur

HOŞ BİLEZİK: açık ve tutuşarak oynanır. At taklidi vardır ve savaş temsili vardır. Kol kola girilerek ve omuzlardan tutularak oynanır. Hüseyni makamındadır

KOÇERİ: Bir diğer ismi göçeridir. Savaş temsili ve at taklidi vardır. Burada dadaşların savaşa gönüllü olduğu ve savaşta kahramanca vuruştukları anlatılır. Figür olarak iki kısma ayrılır ilk kısmın figürleri kapalı olarak belden tutularak sergilenirken ikinci kısım figürleri açık tutulur. Hüzzam makamında olup güftesi yoktur. Ancak kapalı ve açık figürlerin besteleri farklılık gösterir

UZUNDERE(AZORT) BARI: Azgın suların ve çağlayanların taklidi yapılmaktadır. Açık olarak tutuşarak oynanır. Ağır hareketlerle başlayıp hızlanarak devam eder. Hüzzam makamında olup güftesi yoktur.

AŞIRMA: Kapalı ve tutuşarak oynanır. Neşeli bir insanın taklidi vardır. Birlik ve beraberliği, birlikte çalışmayı ve mücadeleyi simgeler. Hüseyni makamında olup, güftesi yoktur. Cesaret ve kahramanlığı ifade eder

TEMİR AĞA: Açık ve tutuşmalı olarak oynanan bardır. Aksak Timur’un taklidi yapılmaktadır. Dirsekler birbirine temas halinde ve serçe parmaklarla tutularak oynanır. Cesaret ve kahramanlığı ifade eder. Bar ismini Temir Ağa isminde bir bar tutan dadaştan almıştır. Figürler bu dadaştan öğrenildiği için Temir ağanın ismi bu bara verilmiştir. Hüseyni makamındadır. Dama çıkmış bir güzel Delilo delilo hayraney/ Damın etrafın gezer Delilo delilo kurbaney /Elinde bir deste gül Delilo delilo hayraney şeklinde başlayan bir Güftesi vardır. Bu sözlere benzeyen bir Urfa Türküsü vardır.

YAYVAN: Kör oğlu barıyla beraber oynanır. Kapalı bardır. Barcılar bellerinden tutarak bara başlarlar. Omuzları bitişiktir. Hüseyni makamında olup, güftesi yoktur. Bu barda iki kısımdan oluşmaktadır. Dadaşlardan ikisi bu bar grubundan ayrılıp köroğlu barını tutarlar

KÖR OĞLU: Açık bar olup iki barcı tutuşmadan karşılıklı olarak oynarlar. Kılıçla oynanır. Savaş figürleri vardır. Kör oğluyla Ayvaz’ın düellosu anlatılır. At taklidi vardır. Kahramanlık, yiğitlik, cesaret ve soğukkanlılık sembolize edilir. Tamamen savaş figürlerine dayanmaktadır.

DELLOY : Kapalı bar olup belden tutularak oynanır. Bir şaman ayini olduğuna dair rivayetler vardır. Barcılar ayaklarının altında bir düşman ya da bir canavar arıyormuş gibi davranır.iki farklı müziği olduğundan, iki farklı şekilde oynamaktadır. Hüseyni makamında olup Erzurum’da Kemah’tan delloy delloy delloy can, yar gelir oynamaktan delloy delloy delloy can, kızın parmağı şişmiş delloy delloy delloy can, def çalıp oynamaktan delloy delloy delloy can şeklinde başlayan bir güftesi vardır. Erzurum barlarının en hareketli figürlerine sahiptir.

SEKME: Açık olarak tutulur. Figürlerinde çeviklik vardır. Cesaretli olmayı temsil eder. En hareketli Erzurum barı olarak bilinir. Figürlerinde savaş taklidi vardır

TAMZARA: Omuzlardan tutularak kapalı oynanır. Hüseyni makamında olup güftesi yoktur. Beden kuvveti temsil edilir

NARE(Y): açık olarak pazılardan tutularak oynanır. Aşk, zevki muhabbeti ve nesiller boyunca gelen tecrübeyi çevreye aktarmayı ifade eder. Hüseyni makamındadır. hey nari hey nari bacadan gel bacadan hey nari hey nari. Sözleri ile başlayan bir güfteye sahiptir

HANÇER: açık olarak iki barcının karşılıklı olarak ellerindeki hançerleri birbirlerine savurmasıyla oynanır. İki yiğit arasında bıçaklarla yapılan karşılıklı düelloyu anlatır. Sonu barış ile biter. Figürlerinin bir kartalı taklit ettiği söylenebilir. Hüseyni makamında olup, güftesi yoktur

Bu barların haricinde Erzurum Halk Merkezinin geleneksel sıralamasında olmayan barlar ise şunlardır

DALDALAN: Kapalı olarak eller belden tutularak oynanır. Taklide dayanan figürleri vardır. Hüseyni makamındadır. Daldalar daldalar daldan aşağı, saçları dökülmüş belden aşağı daldalar daldalar dalım yok benim, sineme saracak yarim yok benim. Sözleri ile başlayan bir güfteye sahiptir

ÇİNGEN(E)LER: Açık vaziyette ve eller omuz hizasında kenetlenerek oynanan taklide dayanan bir bardır. Rast makamında olup güftesi yoktur. Çingene eğlenceleri taklit edilir.

     TAVUK: Tavuk taklidi yapılan bir bardır. Açık olarak tutuşarak oynanır. Hüseyni makamında olup Un elerler eleğinen, işim dönen feleğinen, eşin kızlar mezerimi, altı saplı küreğinen.sözleri ile başlayan bir güfteye sahiptir

FELEK BARI: Belden tutularak kaplı oynanan bir bardır. Figürlerinde türküsünde belirtilen hareketler yapılır. Hüseyni makamındadır

          KARABET: Düz bir çizgi tarzında o başlayan bar daha sonra barcıların sırtlarının bir birine dönük olan ters bir daire şekline gelir ve peşine s halinde bir dönüş ile başlangıçtaki gibi düz bir çizgi haline ekip gelerek bar tamamlanır

TURNA : İki kişi tarafınca karşılıklı olarak oynanır. Bir erkek turnanın bir dişi turnaya olan flörtü anlatılır

ÇERKEZ BARI: tek kişi tarafınca oynanır. Kafkas oyunlarını özelliklede şeyh şamil oyununu andırır.

Bu barlar haricinde şu anda unutulmuş olan barlarımızda vardır. Bunlar alfabetik sırasıyla şunlardır. Boran (Çoban), Çayır ağası, Davul, İstanbul Zeybeği, Kartal, Köstek, Maro, Ökçe, Tay(a)dan kaldırma ve Turan barlarıdır.

    Eyüp Coşkun