Çocukluk ve gençlik yıllarımda Erzurum şehrine ilişkin hatırladığım iki ana renk karın beyazlığı ve evlerin griliğiydi. Her kültürde mimariyi etkileyen ana nokta coğrafya ve iklimdir. Erzurum evlerini ortaya çıkaran mimari yapının oluşmasında Erzurum’un bulunduğu zengin coğrafya, tarih ve kültür ortamının payı büyüktür. İklim gereği Erzurum evleri kolay ısınacak ve geç soğuyacak şekilde yapılmasını gerekli kılarken, coğrafya ise bu evlerin ana yapı unsuru olarak taşın kullanılmasını zorunlu kılmıştır. Bundan olsa gerek benim çocukluk ve gençlik yıllarımda ayakta kalan konaklar ve eski evlerde kullanılan taşların rengi ve Erzurum’un meşhur soğuklarının simgesi olan bardan bardan yağan karlar Erzurum renk paletinde sadece benim değil benim yaşıtım olan Erzurumluların dimağında yer tutmuştur.
Erzurum evlerinin asıl unsuru taştır. Taş evlerde kullanıldığı yerin özelliğine göre değişen yapı malzemesidir. Cephelerde ve köşelerde yontu bunun haricindeki yerlerde ise moloz denilen taşlar kullanılmıştır. Erzurum evlerinin inşasında kullanılan taşlar, karataş, kamber ve boztaştır. Pasinler ve eski ismi Sivişli olan Nenehatun arasında olan taş ocaklarında çıkarılırken kamber taşı ise Kamber Köyünün etrafında bulunan taş ocaklarından çıkarılmaktadır. Boztaş ise Ağveren Köyü etrafındaki ocaklardan çıkarılmaktadır.
Erzurum kalesi kadar sağlam olan taş evleri taşıyıcı unsuru ahşaptır. Duvarları taşıyan ve birbirine bağlayan ahşap unsurlar hatıl, evin üzerini örten damı taşıyanlara kiriş adı verilmektedir. Kapı pencere doğramaları ve taban döşemeleri ise yine ahşaptan yapılmaktaydı. Erzurum evlerinde şehrin yakınında bolca bulunan kavak, çam ve söğüt ağaçları Erzurum evlerinin ahşabının elde edildiği ağaç türleridir.
Erzurum evlerinin en ilginç özelliği damlarıdır. Genelde kış ikliminin hakim olduğu bölgelerde dik olarak yükselen çatılar kullanılırken Erzurum evlerinde toprak, saz ve kamış yığını ile örtülen yatık damlar ile çatı sorunu çözülmüştür. Bu damlar kışın yağan karın ağırlığı ile evin üzerine çökmemesi için her şiddetli kar yağışından sonra üzerine çıkılıp kürenmesi gerekmekteydi. Benim dönemimde genelde bu işi gençler veya gençlik çağına yaklaşan erkek çocukları yapardı. Bu işi yapacak kimsenin olmadığı evlerde dam küreme işini ya komşu çocukları gönüllü yapar yada ev sahibinin hali vakti yerinde ise ücret mukabilinde birilerine yaptırırlardı. Çocukların en büyük zevkleri kızak kaymak ve damlarda kürenen kar yığınlarının üzerine alçak olan damlardan atlamaktı. Yazın ise bu toprak örtülü damlar, kadınların komşuları ile çaylarını içtikleri sohbet ettikleri önemli bir mekandı. Türbeden ve top dağından, kiremitlik tepe gibi şehre hakim olan yüksekliklerden bakıldığında bu toprak damlar üzerinde yeşeren otlar, çimlenen yeşillikler şehrin siluetine ayrı bir görünüm katardı. Şimdiki tabiriyle ekolojik bir ev kümesi görünümünü sergilerdi.
Erzurum evlerinde tuğlada kullanılmıştır. Erzurum tuğlaları kaliteli olan tuğlalardır. Bunun sebebi Erzurum toprağının kumlu kil yapısında olmasından kaynaklanmaktadır. Erzurum evlerinde tuğlalar baca yapımında, evin iç bölmelerinin ayrılması için örülen duvarlarda ve iki katlı olan evlerin üst katlarının ön cephesi duvarının örülmesinde kullanılmaktadır.
Erzurum evleri derken aklıma pencerelerin demir parmaklıkları, tırkıçlı kapılarının ardında kalan kapıların dayanıklılığını artırmak için demir ile kaplanan kapıları, kapı tokmakları da gelmektedir.
Erzurum mimarisi, aslında Türk mimarisi içerisinde kendine özgü bir üslup geliştirmeyi başaran bir şehir mimarisidir. Bu mimarinin gelişmesinde iklim kadar, ticaret yollarının şehre taşıdığı kervanlar, savaşlar, hayvancılık gibi yaşam özellikleri ve kültür etkili olmuştur. İklimin soğukluğu Türk ev mimarisinin açık avlusunu Erzurum evlerinde kapalı avlu şekline dönüştürmüştür. Erzurum evleri iç avlusu ve tandır evi ile farklılaşmıştır. Zemin katın asıl yaşam alanları burası olmuştur. Bu alanlar aslında sadece zemin katın değil bütün evin en önemli yaşama alanıdır. Tandır başı da denilen tandır evlerinde sadece yemek pişirilmez aynı zamanda yemekte yenilirdi. Evin bu bölümünde mailece bütün bir aile oturur. Kışları burada yanan ocaklarla ısınılırdı. Burada yapılan sohbetlerin lezzeti yenilen yemekler, ağırlanan misafirlerden dinlenen öykülerin tadına doyum olmazdır. Burası Erzurum evlerini geleneksel Türk evlerinden ayıran en temel ayrım noktasıydı. Evlerin zemin katında ahır hemen yanında samanlık ve tandır başına yakın kilerde bulunmaktaydı. Yani ev ahalisinin kışın mümkün olduğunca az dışarıya çıkması amaçlanmaktaydı. Zemin katta tandır evine yakın kışlık oda Erzurum evlerinin en önemli yaşam alanlarından biriydi. Önemli konuklar burada ağırlanır. Lambalı radyolar burada dinlenirdi.
Cephe duvarı genelde tuğla ile örülen birinci kata tahta bir merdiven ile çıkılırdı. Bu merdiven dar bir geçiti andıran sofaya sizi çıkartmaktadır. Bu sofanın sağında veya solunda yer alan bir yada iki odaya geçilirdi. Bu odalar yatak odası, çocuk odası olarak kullanılırdı. Odaların pencerelerinin içe bakın kısımların duvar içerisinde kalırdı. Burası çocukların sokakları izlemekten hoşlandıkları, kız çocuklarının kendilerine evcilik oyununda ev olarak kurguladıkları en önemli yerlerdi. Ama ne yazık ki buradan düşen çocukların canları çok acırdı. Burası aynı zamanda ev hanımlarının çiçeklerini yada süs eşyalarını sergiledikleri alanlardı. Pencereler kadar yüklüklerde bu odaların önemli kısımlarıydı. Burada kalın yün yorganlar, döşekler yastıklar saklanırdı.
Bugün bu kendine özgü yerel mimariye veda ettik. Savaşlarda, depremlerde, yangınlarda tahrip olan evlerden çok daha fazlasını biz ilgisizlikten, bakımsızlıktan ve apartmanlarda oturma isteğimizden dolayı yıktık yok ettik. Halbuki bu evler sağlık, tarih, kültür kokan evlerdi. Şehrin en temel mimari yapısı bu evlerdir. Birincil mimari unsur olarak nitelendirilen tarihi eserleri ön plana, ikinci mimari demiş olduğumuz bu eserler ortaya çıkarır değer kazandırır. Ne yazık ki bu evler ile biz sadece mimariyi değil, tarihi, kültürü ve sağlığımızı da tahrip ettik. Şimdi yapılması gereken bir an evvel bu Erzurum evlerinin tip mimarisini tespit ederek bu mimari üzerinde yükselen sağlıklı konutlar inşa etmektir.
Eyyüp Coşkun
Share this content: